Jumat, 01 November 2013

Naskah Calon Arang LOr 5387/5279 dan Terjemahannya


1b. //o// Om awighnam astu nama sidam //o//
Hana ta wuwusira sang mahatuwa umajarakěn ri katatwanira sira Sri mpu Bharadah, ri sěděngira hana ng sramanira, i ngkana ng Lěmah-Tulis. Tan popama ri kasaktinira, makanguni de nira angrasani darma. Tělas sirêng pangrasa, wĕruh pasuk wětu ning buwanâtah. Antyanta de nira umulahakěn kasutapanira. Ya ta maputri pwa sira sasiki, mangaran sang Wedawati, kanya sěděng papangkas, antyanta ri hayunira, lwir tâpsary angindarat. Ry uwus mahangkanâgěring pwa sira, swaminira Sri mpu Baradah, renanira sang Wedawatîka. Ya ta paratra pwa sira. Alara tangisira mangaran Wedawati, akusa ta ya ring sawa nikang renanya, sambat-sambatnya amělas arsa: “Wuduh indunghulun kita, sapa pwa ya asihênghulun kasyasih.”
1b. //o// Semoga tidak ada halangan //o//
Ada perkataan orang-orang tua yang mengisahkan hakikat Sri Mpu Baradah ketika beliau tinggal di pertapaannya di Lemah Tulis. Tidak ada tandingan mengenai kesaktiannya, terutama dalam menghayati Dharma. Beliau sempurna dalam hal penghayatan, mengetahui ilmu kesempurnaan dunia. Demikianlah pelaksanaan kesempurnaan tapanya. Beliau mempunyai seorang putrid, bernama Sang Wedawati, gadis belum bersanggul, sangat cantik(nya), bagaikan bidadari turun ke bumi. Setelah itu sakitlah istri Sri Mpu Baradah, ibu Sang Wedawati itu. Akhirnya beliau meninggal. Wedawati sedih dan menangis. Dia memeluk mayat ibunya, keluh kesahnya mengharukan, “Aduhai, ibuku, siapakah yang akan mengasihi hamba lagi?”
2a. Ya ta kinwan mbatěn marêng sěma, ikang laywan, basminěn pwa heng sěma. Huwus pwa sida měntas ta ya. Tan lingěn pwa yêka. Ya ta sang mpu Baradah mamet swami muwah. Ya tika manak sira sasiki laki-laki. Huwus pwa mangkin atuwa saka wayahnya, wayah apapalaywan, těkani bisa ta yâběběd. Ya ta Sri mpu Baradah umarêng patapanira, ri unggwanirâpěningan hana ngkana, mangaran ring Wisyamuka. I ngkana pwa sira umulahakěn yajña, sinewa dening sisyanira makweh. Hana ngkana umajar-ajar tikeng tutur yukti rāyu. Hanengakna ndah
Sakarěng, sang Wedawati huwaca. Ya têka ingalpan wuwus dening kawalwan ika, tandwâgěng wuyungira sang Wedawati manangis pwa ya, tan kěnêng pahyas mwang boga. Ya ta umara pwa ya merêng tunwan ing rĕna nika, ana ng sěma ngkana. Le-
2a. Maka disuruhlah membawa mayat itu ke kuburan, agar dibakar di kuburan. Setelah sempurna, beliau pun mencapai kelepasan. Tidak diceritakan beliau itu. Lalu Mpu Baradah mencari istri lagi. Kemudian, beliau berputra seorang laki-laki. Semakin dewasa umur(nya) anak itu, sudah cukup usia untuk berlari-larian, sampai sudah dapat memakai kain. Mpu Baradah pergi ke pertapaannya, di tempat tinggal beliau, tempat dia melakukan yoga, bernama Wisyamuka. Di sanalah beliau melakukan korban, dihadap oleh para muridnya. Di tempat itulah beliau mengajarkan ajaran kebenaran dan kebaikan. Hentikanlah sejenak, diceritakanlah Sang Wedawati. Gadis ditu dicaci maki oleh ibu tirinya, maka Sang Wedawati sangat sedih. Menangislah dia, tidak sempat memakai perhiasan dan makan. Kemudian, dia pergi ke tempat pembakaran ibunya, di kuburan itu. Le-
2b. pas ta lampahira wus tĕka ri hĕb ning wandira magĕng. Amanggih ta sira kunapa, sawa ning matya sinanggwânluh, papat kweh ing kunapa. Hana ta ya wekanyâjĕngeng manusu pwa ya ring sawanyêndungnya, pinarĕbutan pwa de nikang sĕmut gatĕl. Antyantawelas sira Sang Wedawati tumwanêriya. Lumakwa sirâlon kesah sakêrika, anuli marêng tunwani renanira. Alungguh ta yêng hĕb ning kĕpuh, manangis alingan tambing ing kĕpuh, asambat-sambat ibunira, “Ibu dudut mami sigra-sigra.” Mangkana ling Sang Wedawati amĕlas arsa. Tan lingĕn ta Dyah Wedawati. Wacana pwa ya Sri Mpu Baradah umantuk pwa ya sira sakêng mayajñabyasa, sakêng Wisyamuka. Alinggih pwa sirêng yasa pasewan. Marĕk ta yestrinira, haturnyângling ri wihangnya Wedawati, amupu sĕkar lawan arinyêka. Ya tika rinĕ-
2b. paslah perjalanannya, telah datang di bawah lindungan pohon beringin besar. Ia bertemu dengan mayat, mayat orang yang mati yang diduga karena těluh. Empat mayat banyaknya. Adapun anaknya hendak menyusu pada mayat ibunya, (yang) dikerumuni oleh semut gatal. Sang Wedawati sangat terharu melihatnya. Dia berjalan perlahan-lahan meninggalkan tempat itu, lalu menuju ke tempat pembakaran ibunya. Duduklah dia di bawah naungan pohon kepuh. Dia menangis berlindung di akar pohon kepuh itu, mengelukan kepada ibunya, “Ibu, jemput aku segera.” Begitulah seruan Sang Wedawati memilukan hati. Tidak akan disebutkan Dyah Wedawati. Diceritakan Sri Mpu Baradah pulang dari bersembahyang di Wisyamuka. Beliau duduk di tempat pertemuan. Datanglah istrinya, memberitahukan ucapan penolakan Wedawati memetik bunga dengan adiknya.
3ab. butnya ikang sěkar, parěng pwa ya pada nangis, anuli pwa ya lunga. Rinuruh eng kadang-kadang tan katemu pwa ya. Umujar ta Sang Muniwara: "Nghulun mangky angulatanêriya". Lěs wiyang ta Sang Munîndra, tumut angulatana ry anaknira, těka pwa ya ri těgal-těgal. Hana ta raryangwan tinēmunira, matakwan ta Sang Mahamuni. Lingnira alus, "Ih raryangwan, wruh ta kita putri ingaran Wedawati, hana rika yan panēmwanta mwang paranika?" Mwajar ta raryangwan, matur i Sang Jatiwara: "Hanêstri hajěng antyanta rupanira, manangis pwa ya masambat ibunika, yeka makudung-kudung angidul angulwan, lakunira". Mwenggal ta lampah Sang Mrědu, umanty atmajanira. Sigra datang pwa sira ri tunwani patninira, tiněmunira tampaknirâkusânangis, ulat lwar kidul kulwan wetan Sang Munîndra. Katwan ta Sang putri manangis alunggwing watu, malingan tambing ing kěpuh. Mwajar ta Sang Rěsi: "Uduh anakinghulun, antyanta kakartalantânaku, denta parêng Sĕmasana ngke, umara ri tunwaneng renanta. Uwus ibu haywa mangkana, apan kramanya ring mahurip, pati wěkasan ika. Lah ta ibu mulih, haywa sora masku". Umujar ta Sang Putri: "Nghulun tumuta pějah juga ring reṇamami,
malara těměn ajñana inghulun, tan sah mami dumulurêng ibungku". Angling ta Sang Munindra: "Ibu masku hiděpěn nghulun mangke kewala". Anuli ta ya lumampah Sang Putri ken umulih. Kasurupan ta Sang Hyang Prabangkara, ta těkêng Lěmah-Tulis, pituturan ta ya saratri Sang Wedawati de Sang Munîndra, laku maring kayogyan. Mamintuhu ta Sang Wedawati ring ling Sang Mahamuni. Ry uwus pwa mangkana a-

3ab. Bunga itu direbutnya, keduanya pun menangis, lalu dia pergi. Dicari oleh sanak keluarga tidak dijumpai. Sang Pendeta berkata, “Sayalah yang akan mencarinya sekarang.” Sang Pendeta segera lenyap, ikut akan mencari anaknya, sampailah beliau di ladang-ladang. Ada anak gembala ditemuinya. Sang pendeta bertanya dengan ucapnya halus, “Hai Anak Gembala, tahukan kau wanita bernama Wedawati. Adakah dia engkau temui di sana dan bagaimanakah?” Anak gembala menjawab, memberitahukan kepada Sang Pendeta, “Ada putri sangat cantik rupanya. Dia menangis, mengeluhkan ibunya. Dia berkerudung pergi ke selatan ke barat”. Sang Pendeta mempercepat jalannya, menanti putrinya. Beliau segera datang ke tampat pembakaran istrinya ditemui jeajaknya. Dia bersedih sambil menangis, memandang kea rah utara, selatan, barat dan timur. Kelihatan Sang Putri menangis duduk di atas batu, berlindung di akar pohon kepuh. Berkatalah Sang Pendeta, “Aduhai Anakku, engkau sangat berani datang ke kuburan ini, ke pembakaran mayat ibumu. Sudahlah Anakku, janganlah begitu, sebab perilaku dalam kehidupan, kematianlah akhirnya. Marilah Anakku pulang, jangan keras (hati) sayangku.” Sang putri menjawab, “Saya akan turut mati saja bersama ibu. Hati saya sangat sedih dan pasti akan mengikuti kepergian ibu.” Sang Pendeta berkata, “Anakku tersayang ikuti saya sekarang.” Kemudian, beliau minta Sang Putri agar pulang. Terbenamlah matahari, tiba di Lemah Tulis. Dinasihatilah semalam Sang Wedawati oleh Sang Pendeta, (mengenai) jalan menuju kebaikan. Sang Wedawati mengikuti nasihat Sang Pendeta. Setelah demikian
4a. wěkasan datang pwa Sang Mārěsi muwah mayajñabyasa marêng Wisyamuka. Irika ta Sang Munîndra ingayap de sisyanira kabeh, ingatur-aturan pwa sira ngkana. Mawarah-warah Sang Munîswara ring niti yogya, umareng sisyanirâtah, tingkang darma mwang putusing angaji. Tan lingĕn ta Sang Munîndra. Wacana pwa Sang Wedawati, ingalpa dya Sang Bibi kawalwan muwah. Manangis pwa ya Sang Putri, kepwan ring polahira, mageng sungsutira. Ya ta sira marêng tunwan ing renanira muwah. Tan lingěn lakunyêng awan, sigra prapta ta yakusêng tunwan manangis. Lingnya masambat: "Indungnghulun, tinghali kasyasih mami denta, anghing paminta nghulunê ri kita, dudut mami sigra-sigra. Tan sah mami dumulurêng kita ibu". Mangkana sambatnyângĕnakĕn waspa karuna SangWedawati. Haywa sama sira. Lingěn ta Sang Rěsi. Datang pwa sira sakêng mayajña hayu,

4a. Sang Pendeta pergi melakukan persembahan rutin bersama di Wisyamuka. Di sana Sang Pendeta dihadap oleh muridnya semua, diberi persembahanlah beliau di sana. Sang Pendeta mengajarkan ajaran kebaikan kepada muridnya semua diberitahukanlah mereka di sana. Sang Pendeta menyampaikan (mengajarkan) tentang tuntunan kebenaran, kepada semua muridnya mengenai dharma dan kesempurnaan menuntut ilmu. Tidak diceritakan Sang Pendeta. Diceritakanlah Sang Wedawati dimarahi oleh ibu tirinya lagi. Sang Putri menangis, bingung dalam bertingkah laku. Dia sangat sedih. Dia pergi lagi ke tempat pembakaran mayat ibunya. Tidak diceritakan perjalanannya di jalan. Ia segera tiba di tempat pembakaran. (Ia) bersedih dan menangis, keluh kesahnya, “Ibuku, lihatlah olehmu kesengsaraanku, (tetapi) permintaanku kepadamu, renggutlah aku cepat-cepat. Aku akan selalu bersamamu ibu.” Demikian(lah) keluh kesahnya, keluar air mata. Sang Wedawati sedih. Jangan bersamanya. DIceritakanlah Sang Pendeta. Beliau dating dari melakukan persembahan utama.
4b. alinggih ta sirêng palangka sewanya. Sinyangnira tanayanira: "Om putri kitatmaja nghulun, para ngke kita masku Wedawati, karwârintâpasewan". Nda tan hana sahur. Dadi umarěk tikang Bibi kawalwan ika makata. Lingnya: "Pukulun Sang Jatiwara, ranak Sri Munîndra wihang ta ya manih, marěbut pwa ya těka arinyêka. Nghulun manayuti tan pwalih, kagyat yan lunga, rinuruh eng kadang-kadangnya, tan temu ya". Umajar ta Sang Mārěsi: "Uduh, kalud ika parĕng tunwan ing renanya ngka". Nĕr tumědun pwa Sang Munîndra sakêng salĕ, umulatana ry anaknira, ḍatangêng panglahan prayanira. Mwenggal laku Sang Jatiwara, sadatangirêng sěma ngka Sang Mahamuni, kolaran tanayanira. Nahan ling Sang Rěsi: "Uduh tanayanku kita, Wedawati mas mirah nghulun, lah ta ibu umantukêng asrama. Nghulun iringakěn kita. Tan lyan pinaka

4b. Beliau duduk di balai penghadapan. Dipanggillah anaknya, “Omputri engkau Anakku, datanglah kemari (kau) Wedawati sayangku, berdua bersama adikmu di penghadapan? (Mengapa) tidak ada yang menjawab?” Kemudian, ibu tirinya mendekat (lalu) berkata. Ucapnya, “Tuanku Sang Pendeta, anak Sang Pendeta menolak lagi, datang berebutan dengan adiknya itu.Hamba tidak dapat menahan, cepat-cepat pergi, dicari keluarganya, tidak ditemuinya.” Sang Maharsi berkata, “Aduh, dia datang lagi ke pembakaran ibunya di sana.” Sang Pendeta (lalu) turun dari tempat duduk hendak mencari anaknya. Dia akan datang ke tempat yang kotor. Sang Pendeta berjalan cepat, setibanya Sang Pendeta di kuburan it, dijumpai putrinya. Sang Pendeta berkata, “Aduhai Anakku, Wedawati sayangku, pulanglah anakku ke asrama. Saya akan mengiringkanmu. (Kamu) tidak lain menjadi
5a. Jiwatma tĕlĕng ing twas, kambang ing jangga nghulun kita.” Tan sahur pwa Sang Wedawati. Wacana Sang Rĕsy aminta kasih. Kepwan ta deha Sang Mahasanta tumwan ri polaha nikang atmajanira. Alinggih ta Sang Mrědu ri hěb ning kěpuh. Nĕr warah-warah ta sira niti yogya eng Sang Putri. Maswe de nira makata Sang Prawara ring atmajanira. Ri wěkasan mojar ta Sang Wedawati: "Atur ing lĕbu talampakanira, tanayan Sang Jatiwara, alěměh umantuk eng Lĕmah-Tulis, paratra yêngka juga karsa tanaya Sang Rĕsi, tumuturêng ibuninghulun. Mamy asilunglungeng hěb ning kěpuh, sapějah-pějahamami. Nghulun mati yêngke juga". Umwajar pwa Sri Baradah, eng wĕka sisya. Tan dwa makon umusungêng patanya wesma, makapangěba nirêng Sĕmasana ngka. Dadya mangkana praya Sang Měrdu,

5a. jiwa pikiran dalam lubuk hati. Engkau bunga jangga. “Sang Wedawati tidak menjawab. Ucapan Sang Pendeta minta belas kasih. Bingunglah hati Sang Pendeta, melihat perilaku anaknya itu. Sang Pendeta duduk di bawah naungan pohon kepuh. Beliau kemudian mengajarkan tuntunan kebaikan kepada putrinya. Lama (beliau) Sang Pendeta memberi ajaran kepada anaknya. Akhirnya Sang Wedawati berkata, “Sembah sujud di telapak kaki Paduka. Anak Sang Pendeta enggan pulang ke Lemah Tulis, ingin mati saja di sini, mengikuti pesan ibu hamba. Saya ingin berlindung di bawah naungan pohon kepuh, hingga pada saatnya menemui ajal. Hamba mati saja di sini. “Mpu Baradah memerintahkan kepada murid-muridnya. Segera menyuruh mengusung balai dan rumah untuk tempat peristirahatannya di kuburan itu. Demikianlah keinginan Sang Pendeta.
5b. gawyaněn asrama ikang Sěma tunwan. Mangrata-rata pwa lěmah, bumi sudaněn, maděgakěn patani, patamwan, pakulěm-kulěman, makadi bukur, dwara tinunda-tundanireng sisi. Plaga suru-suru jinajar sapanta-panta pěte-pětetan. Hanasoka, andul, surabi, tañjung, kamuning, campaka gondok, warsiki, asana, jĕring, lyan bujaga puspa sinwan. Tan lingěn ikang sarwa sěkar, cabol atuwa, gambir, malati puspa, caparnuja, kuranta, tari naka, cina, tělěng, wunga wari dadu pĕtak jingga bang, wunga tali, padma, lungid sabrang. Tan kantun ikang bayĕm raja, suluh, kanduyuhan gimbal jinajaknira, mwang taluki hemakamini, saruni pĕtak jĕne, mayana reng-reng, nila. Hana jěnar, lungid sabrang, andong cinara-cara, mwang tahĕn kañcana, puring, tuñjung, ara padu nika. Gĕněp ikang sarwa sěkar mwang sarwa sari, pandan janma sampun apagěh, tingkah ing asrama antyanta la-

5b. Di kuburan tempat pembakaran itu akan dibuat asrama. Mereka meratakan dan menyucikan tanah kuburan, mendirikan balai, ruang tamu, ruang tidur, utamanya rumah kecil, pintu bertingkat di pinggir. Pagar tanaman suru-suru dijajar padma, dan pete-petean. Ada angsoka (Tonesia asoka Roxb), andul (Eleo carpus specious)surabi (Michelia campaka), tanjung, kamuning (Murrava), campaka gondok, warsiki, angsana (Terminalia tomentosa), jering (Pithecolibium). Ada lagi nagasari berdaun muda. Tidak akan disebutkan segala jenis bunga, cabol atuwa, gambir, bunga melati (Jasminum grandiflorum), caparnuja, kuranta (Barbaria), pohon teri naka (Bauhinia tumentosa), cina (Artocarpus integrifolia), teleng (Clitorea ternatea), bunga wari dadu (Pink), putih, jingga, merah, bunga tali, teratai merah, dan lungid sabrang. Termasuk bayem raja (Amarantus oleraccus), bayem suluh, tumbuhan berakar (Ikut Lutung) (Acalupha deusiflora), tumbuhan berserabut, disertai bunga rara emas (Rara Melayu). Bunga seruni putih, seruni kuning, mayana loreng, mayana nila (Coleus cutellanoides). Ada yang kuning, lungid sabrang, andong (Calodracon jaquinia) ditata, juga pohon kancana (kayu mas), puring, tunjung, pohon ara di pojok. Lengkap segala macam bunga dan berjenis-jenis kembang. Pandan janma telah berdiri kokoh, menuruti cara kehidupan di asrama,
6a. Ngěn ika, konang-unang, lwir wisnwa bawanângindarat. Inak tâmběk Sang Wedawati, ry uwus nika dady asrama, ikang sěma tunwan ing renanya. Apagěh pwa linggihira Sri Munîndra, anêng patapanira ngkana, sinewa dening sisya nom atua rahinêng kulĕm. Tan lingěn ta sira Sang Mahasanta. Wacana pwa Sang Natêng Daha, inak de nira amraboni, manyakrawati, landuh tĕduh ikang rat ri pamawanira, Maharaja Erlanggyâbisekanira, antyantâhayu dahat, tilingĕng karĕsyan. Tan sama nikang Nusantarâtah samêdĕp ing sira. Hana pwa ya randa lingěn, umunggw i ngkana ng Girah, Calwan Arang pangaran ika. Mânak ta ya stri sasiki, mangaran Ratna Manggali, lwistu hayu rupanira, byakta ratna ning puri. Masowe pwa tan hana wwang lumamarê ri ya, mwang wwang eng Girah ngka, makanguni sakeng nagara Daha.
6a. sangat indahnya, mengesankan bagaikan alam Dewa Wisnu turun ke dunia. Senang hati Sang Wedawati, setelah asrama itu selasai dibuat, kuburan tempat ibunya dibakar. Kokoh tempat tinggal Sang Pendeta, ada di pertapaannya dihadap oleh murid tua dan muda pada waktu siang dan malam. Tidak dikatakan Sang Pendeta. Diceritakanlah Sang Raja di Daha. Beliau memerintah dengan damainya, menguasai dunia, aman dan sejahtera kerajaan dalam kekuasaannya. Maharaja Erlangga gelar beliau, berbudi sangat mulia, cenderung meniru Pendeta. Berbagai pulau di Nusantara tunduk kepada beliau. Disebutkan ada seorang janda, tinggal di Girah, Calon Arang namanya. Dia berputra seorang wanita, bernama Ratna Manggali, parasnya sangat cantik, bagaikan permata istana. Lama tidak ada orang yang hendak melamarnya, baik orang dari Girah maupun orang dari Kerajaan Daha,
6b. Tan Lingěn desêng paminggir, sama tan hana wani lumamara, wani irikang anak Sang Randa, mangaran Manggali eng Girah, apan karěngě dening rat yan adyan ing Girah laku gělěh. Madoh wwang lumamar eng Sang Manggali. Samangkana umwajar pwa Sang Randa: "Uduh mapêki ta ya tanayanghulun, dumeh ya tan hana lumamare riya, ahayu pwa rupanya, paradenya tan hana tumakwanê riya. Sěngit juga hrĕdayamami denta. Lamakanya nghulun mangke manggangsala pustaka pinakanghulun. Yan mami huwus gumangsal ikang lipyakara, nghulun amarěka eng padanira Paduka Sri Bagawati; nghulun aminta anugraha, ri tumpura nikang wwang sanagara". Ry uwusira gumangsal ikang sastra, umara ta sirêng sĕma ngka, aněda ta sirânugraha Widi, ring Paduka Batari Bagawati, ingiring den i sisyanira kabeh. Kunang pratekan ing aran ing,

6b. atau pun daerah pinggiran, sama tidak ada yang hendak melamarnya, berani datang ke tampat anak janda itu, yang bernama Manggali di Girah, karena terdengar oleh dunia bahwa beliau (Randa) di Girah berbuat jahat. Menjauhlan orang yang ingin melamar Sang Manggali.. Sang Randa pun berkata, “Aduh apakah ini yang membuat anakku tidak ada yang melamarnya, (padahal) cantiklah rupanya, kendatipun demikian tidak ada yang menanyakannya. Sakit juga hatiku oleh keadaan itu. Berdasarkan hal itulah aku akan mengambil pustakaku. Apabila aku telah memegang pustaka itu, aku akan datang menghadap Paduka Sri Bagawati. Aku akan minta anugerah, semoga binasalah orang-orang di seluruh kerajaan. “Setelah beliau mengambil pustaka, pergilah ia ke kuburan. Ia mohon anugerah Tuhan ke hadapan Paduka Batari Bagawati, diikuti oleh muridnya semua. Adapun nama masing-masing
7a. sisya nika: si Wĕksirsa, si Mahisawadana, si Lěndya, si Lěndě, si Lěndi, si Guyang, si Larung, si Gandi. Ika ta kang umiring marêng Sang Randêng Girah samângigěl pwa Sĕmasana ngka. Tan dwa umijil Paduka Batari Durga kalawan wadwanira katah, sami milwa umigěl. Mangastuti ta mangaran Calwan Arang ring Paduka Batari Bagawati. Umujar pwa Batari: "Uduh tanayanku kita, Calwan Arang. Apa sadyanta marěkêng nghulun, matangyan kita dunulur ing para sisyanta kabeh, pareng samângañjalyêng nghulun." Umatur pwa Sang Randa mangastuti: "Pukulun, atmajanirâhyun aněda tumpura nikang wwang sanagara. Mangkana gati ning wĕkan nghulun". Mangling pwa Batari: "Uuh sunumami kita. Lah maweh ingong, anging haywa pati těkêng těngah, haywa pati yagěng wuyungtânaku". Amintuhu pwa Sang Randa, amit amuhun ta sireng Batari Bagawati. Sang Calwan Arang

7a. muridnya itu : Si Weksirsa, Mahisawadana, Si Lendya, Si Lende, Si Lendi, Si Guyang, Si Larung, dan Si Gandi. Itulah yang mengiringkan Sang Randa di Girah. Mereka (bersama) menari di kuburan itu. Segera muncul beliau Paduka Batari Durga bersama pengikutnya banyak, semua turut menari (bersama). Calon Arang memuja kepada beliau Paduka Batari Bagawati. Batari berkata, “Aduhai engkau anakku, Calon Arang. Apa maksudmu datang menghadap kepadaku, (maka) engkau diikuti oleh para muridmu semua, datang memujaku bersama-sama?” Sang Randa berkata menyembah, “Tuanku, putra Tuankan hendak mohon, mudah-mudahan binasalah orang-orang di seluruh kerajaan. Begitulah tujuan utama putra Tuanku.” Batari berkata, “Aduh putraku. Ya, aku bolehkan, tetapi janganlah membunuh sampai di tengah. Jangan membunuh sangat dendam anakku.” Sang Randa menyetujui, mohon dirilah ia kepada Batari Bagawati. Sang Calon Arang
7b. saksana sah, lampahira lěpas , ingiring dening sisyanira kabeh. Umigěl ta ya ngkana wawala, sěděng madya ratri, muni tang kamanak, kangsi, pinarěngnya samângigěl. Ry uwus nikângigěl (mulih ta yêng Girah pa)da wijah-wijah pwa ya těkêng wesmanya. Tan suwy agěring tika wwang sadesa-desa, makweh pějahnya animpal-tinimpal. Tan lingěn iking Calwan Arang.  Wacana pwa Sang prabw ing nagara, tinangkil ta sirêng (manguntur Sri Maharaja Er)langgya. Těhěr umatur ta sira Rakryan Apatih. Lingira “Pukulun Patik Batara umatureng lěbu talampakanira, dening wadwa paramêswara akatah pějah, panas tis gěringnya,” sa(dina rong dina paratra). Ikang katinghalan mangganali randêng Girah, mangaran Calwan Arang.  Umigěl ta ya ngkanêng wawala, teka sisyanyâtah. Makweh wwang tumwanê ri ya samangkana”. Mahangkana atu(rira Ken Apatih).
7b. segera pergi, lepas jalannya, diiringi oleh muridnya semua. Mereka menari di pekuburan di tengah malam, membunyikankamanak, kangsi bersama-sama menari. Setelah selesai menari, kembalilah mereka ke Girah. Mereka bersenang hati pulang ke rumahnya. Tidak lama sakitlah orang-orang di desa-desa. Banyak yang mati bertumpuk-tumpuk. Tidak diceritakan Calon Arang itu. Diceritakanlah Sang Raja di kerajaan. Sri Maharaja Erlanggya duduk dihadap di balai penghadapan. Lalu berkatalah Rakryan Apatih. Ucapnya, “Patik hamba Batara memberitahukan di hadapan Tuan Hamba, karena rakyat Tuan Hamba banyak mati, sakit panas dingin sehari dua hari lalu meninggal. Adapun yang kelihatan menjalankan (těluh) janda Girah, bernama Calon Arang. Dia menari di sana di pekuburan, datang bersama muridnya. Banyak yang melihat mereka itu bersama-sama di sana.” Begitulah laporan Ken Apatih.
8a. Samyak wwang I ngkana panangkilan samânginggihakěn,, yan tuhu mangkana, kady ature Ken Apatih. Mojar sira sang Prabu tan soba, těhě(r) runtik sira, “Ěndi kawulaingong para brětya”. Tan asuwya sama datang kawula kapětěngan. “Pamara kita cidra patyani Calwan Arang, (h)ayway pwa kitâdawak, pakanti kita para brětya den makweh haywa pepeka” Kapwamwita kawula bretya, mangastuti ng jěng Sang Prabu, “Atěda patik aji dewa pangastungkara, cumidra eng randěng Girah”. Lumampah pwa kawula brětya. Tan lingěn lakunyêng awan, sigra prapta yêng Girah. Cumunduk tang brêtya ngkanang kahananikêng Calwan Arang, sěděng sirěp ing wwang ya cumidra. Tan (h)ana swabwan ing wwang matangi. Tan dwa wawang sang brětya umulěngêng kesa Sang Randa, lumigêng kadganya. Sěděng umayhun pwa ya tuměwěkêng Sang Randa, lumigêng kadganya. Sěděng umahyun pwa ya tuměwěkêng Sang Randa, abwat pwa asta sang brětya gumětar. Tan dwa kagyat matangi Calwan Arang mijil
8a. Semua orang di tempat persidangan sama-sama membenarkannya, memang benar demikian, seperti laporan Ken Apatih. Sang Raja berkata dengan sedih, kemudian beliau marah, “Manakah rakyat dan prajuritku.” Tidak lama bersamaan datang prajurit “tentara rahasia”. Pergilah kamu, serbu dan bunuh Calon Arang. Jangan engkau seorang diri, hendaklah engkau membawa prajurit banyak, jangan lengah.” Semua prajurit minta diri menghormat di hadapan Sang Raja, “Hamba Raja mohon pamit serta mohon perlindungan Dewa. (Hamba) akan membunuh janda di Girah.” Prajurit itu berangkat. Tidak diceritakan perjalanan di jalan, segera sampai di Girah. Tibalah para prajurit di tempat tinggal Calon Arang. Mereka hendak membunuh selagi waktu orang-orang sudah tidur, pada waktu tidak ada tanda-tanda orang bangun. Para prajurit segera mengikat erat-erat rambut Sang Randa, menghunus kerisnya. Ketika mereka hendak menusuk Randa, tangan prajurit itu terasa berat dan gemetar. Tiba-tiba Calon Arang terkejut bangun. Keluarlah
8b. bahni sakêng aksy, anggrana, tutuk(k)apě, umurub muntab mabar-abar guměsěngêng sang brětya. Paratra ikang brětya kalih siki. Waneh ika mandoh, magělis laywan ikang brětya. Tan lingěn lakunyêng awan, sigra prapta pwa yê kadatwan. Umatur pwa sang brětya sesanikang paratra, “Pukulun tan paguna bretya paduka paramêswara. Pějah pwa ya kalih siki dening drěstinira randeng Girah. Mijil tang apwi skaa ring garba muntab, geměsěngěng bretya Paduka Batara. Ya tika huměněng kamitěnggěngěn Sang Naradipa, dening hatur ing wadwa, Něhěr mojar Sang Narêndra, “E Mahapatih, kepwan manahmami dene aturi ng kapětěngan. Apa denta rumasa eng mantriningong kabeh”. Lěs umantuk Sang Prabu sakêng panangkilan, emběh duka Sang Bupati dene pějah ing kapětěnganira kalih. Tan kawacana Sang Naranata. Lingěn Sang randěng Girah. Magang awuwuh wu-
8b. api dari mata, hidung, mulut dan telinga. (Api) menyala berkobar-kobar membakar prajurit itu. Matilah dua orang prajurit itu. Yang lain menjauh, cepat-cepat lari. Tidak diceritakan perjalanan di jalan. Mereka segera sampai di istana. Sisa prajurit yang mati itu berkata, “Tuanku yang mulia, tidak berhasil prajurit Paduka Tuanku. Dua orang meninggal akibat sihir janda di Girah. Memancarlah api dari badan berkobar-kobar, membakar prajurit Paduka Tuanku.” Sang Raja berdiam tertegun mendengar laporan prajuritnya. Lalu Sang Raja berkata, “Hai, Mahapatih, bingunglah hatiku mendengar laporan “tentara rahasia” itu. Bagaimanakah engkau menjaga mantriku semua?” Tiba-tiba Sang Raja segera pergi dari tempat pertemuan, bertambah sedihlah Raja karena “tentara rahasia” mati dua orang. Tidak diceritakan Sang Raja, akan diceritakanlah jandi di Girah. Makin bertambahlah
9a. yungira, dera kaparêng brětya, tur ta wadwa Sang Bupati. Mwajar ta Calwan Arang maseng ing sisyanyatah, majak parêng sěma ngka, lagi pwa ya manggangsal ikang lipyakara. Ry uwus gumangsal ikang lěpihan, saksana wihang ta ya, ingiring pwa ya dening sisyannya kabeh. Datang ta yêng tambing ing sema, unggwan ri hěb ning kěpuh, winilět ing karamyan. Rwan ika marěněb rumambya těkêng kasyapa. Iswar nika daran ya maradin, llwir kasapwan rahinêng kulěm. Irika ta Randêng Girah malinggih, pinarěk de sisyanira kabeh. Mwajar pwa  Si Lěndya umaturêng Sang Randa, “Punapa pwangkulun reha kadi mangke, ri duka sang amawa rat? Lehang umungsi ya ulah rahayu, sumambaheng jěng Sang Mahamuni tumduhakna swarganing paratra”. Dadya mwajar pwa Si Larung, “Apa kasangsayan ikang rasa nghulun ri duka Sang Prabu? Balik ta binangět kang u-
9a. marahnya karena kedatangan para prajurit, apalagi tentara Sang Raja. Calon Arang berkata memberitahukan kepada muridnya, mengajak pergi ke kuburan. Dia mengambil lagi buku suci itu. Setelah mengambil buku suci itu, dia segera pergi diikuti oleh muridnya semua. Dia datang di pinggiran kuburan, tempat di bawah naungan pohon kepuh, dikelilingi keindahan. Daunnya lebat menjulur menutup sampai ke bumi. Di bawahnya jalan yang datar (bersih), seperti disapu pada siang dan malam. Di sanalah janda Girah duduk, dikerumuni oleh semua muridnya. Si Lendya bertanya kepada Sang Randa, “Mengapa Tuanku berbuat seperti sekarang, terhadap kemarahan Sang Raja? Lebih baik mencari keselamatan, menyembah di hadapan Sang Pendeta yang hendak menunjukkan surga kematian.” Lalu Si Larung berkata, “Apakah yang dikhawatirkan terhadap kemarahan Sang Raja? Sebaliknya, diperkuatlah
9b. lah den těka eng těngah”. Samy aninggihakěn ta sira kabeh, ri sojarira Larung, tumurut Ni Calwan Arang. Něhěr mwajar ta sira, “Ya dahat dantêku  Larung. Lah unyakěn kamanak kangsintêka. Lah rwang pada umigěl, sasiki-siki sowang, dak tinghalanyě ulahta sasiki-siki, měne yan těkêng karya, lah parěng kita umigěl”. Saksana umigěl pwa si Guyang, pangigělnya duměpa-děpa angěpyak. Sinungsangnya hos nika, karwa siñjang. Pandělěngnya mulirak-mulirak, mwa(ng) nolih ya kanan keri. Umigěl pwa si Larung, tandangnya kadi sang mong umahyun duměmaka, caksunyâsěmwa mirah, mawuda-wuda ya. Murya rambutnyângarsa. Umigěl ta Si Gandi, lumumpat-lumumpat pwa denyângigěl, umurya kesanyângiringan, nayana nikâsěmu angganitri. Mangigěl ta Si Lěndi, pangigělnyangijig-ijig karwa sinjañg. Aksyanya du-

9b. penyerangan sampai ke wilayah tengah.” Mereka (semua) mendukung ucapan Si Larung (mengikuti) Ni Calon Arang menurut. Kemudian dia berkata, “Ya, diperkuatlah tujuanku Larung. Bunyikanlah kamanak kangsimu itu. Marilah kita menari, satu per satu, akan kulihat gerakanmu masing-masing. Nanti jika tiba saatnya, kau bersama menari.’ Si Guyang segera menari, gerak tarinya merentang-rentangkan tangan menepuk-nepuk. Dia bergerak terengah-engah sukar terbalik bersama kainnya. Matanya melirik-lirik, menoleh ke kanan dan kiri. Si Larung pun menari, geraknya bagaikan harimau hendak menerkam mangsa, matanya berwarna merah. Ia telanjang. Rambutnya terurai ke depan. Si Gandi menari. Dia menari melompat-lompat, rambutnya terurai di samping. Matanya kelihatan mirip ganitri. Si Lendi menari, tariannya dengan melangkah cepat (berhenti sejenak lari lagi) dengan kainnya. Matanya
10a. milah, kadya bahni meh murub, umarěka kesarjanya. Mangigěl pwa si Wěksirsa, mangunduk-unduk denyângigěl, lewih tolih netranya dumělěng tan angědep, umuryângiringan pwa rwamanya, mawuda-wuda ya. Si Mahisawadanângigěl masuku tunggal. Uwusnya masuku tunggal, ya ta manungsang meled-meled lidahnya, tanganya kady ahyun manggrěmusa. Suka ta manahira Calwan Arang. Ry uwusira samângigěl, adum pwa sira bobohan, amañca desa de niradum. Si Lěndě kidul, Si Larung hělor, Si Guyang wetan, Si Gandi kulwan, Calwan Arang eng těngah, mwang Si Wěksirsakalawan Mahisawadana. Ry uwus nikâdum amañca desa, umarêng těngah ing Sěmasana ngka Calwan Arang. Umanggih pwa ya sawa ning kadadak, eng tumpě(k) kaliwon. Ya tikâděgakěn ya, ingi-

10a. menyala, bagaikan api hampir membakar, mendekat ke rambutnya yang terurai. Si Weksirsa menari, gerak tarinya membungkuk-bungkuk, lirikan matanya memandang tanpa berkedip, rambutnya terurai ke samping. Ia telanjang. Si Mahisawadana menari dengan satu kaki. Setelah (menari) dengan satu kaki, dia berjungkir balik dengan lidahnya menjulur ke luar, tangannya bagaikan hendak menerkam. Senanglah hati Calon Arang. Setelah mereka menari bersama, dia membagi tugas masing-masing, menjadi lima arah. Si Lendi di Selatan, Si Larung di Utara, Si Guyang di Timur, Si Gandi di Barat, Calon Arang, Si Weksirsa, dan Mahisawadana di tengah. Setelah mereka membagi menjadi lima penjuru itu, pergilah Sang Calon Arang ke tengah kuburan. Ia menemukan mayat orang mati mendadak, pada hari Sabtu Kaliwon. Mayat itu didirikan,
10b. kětnyêng kěpuh. Ya têka huripakěna, binaywan-baywan. Si Wěksirsa manglekakěn drěsti mwang Mahisawadana, maluyâhurip těkang laywan. Dwadi mojar těkang sawa. Lingnya, “Sapa sira ta pukulun umuripakěn i nghulun, antyanta hutang i nghulun, tan wruh panahuran I nghulun. Mamy angawula eng sira, cinuculan pukulun sakêng wit ning kěpuh. Nghulun mangabakti mangarcamana, mandilatana lobu kang hanêng talampakan pada”. Tan dwa mojar Si Wěksirsa, “De mu sangguh ko maweta mahurip, mangko ko dak prangeng badama gulumu”. Saksana pinrang gulune yang badama, měsat mastaka nikang byasu inuripkěnya mumbul tang rahnya mulakan. Ya têka kajamasakna kang rudira dya Sang Calwan Arang, magimbal pwa kesanira dening marus, ususnya makasawitira, mwang ki-
10b. diikatkan pada pohon kepuh. Mayat itu dihidupkan, diberi nafas. Si Weksirsa dan Mahisawadana membukakan matanya. Hidup kembalilah mayat itu. Mayat itu dapat berbicara. Ucapnya, “Siapakah Tuan yang menghidupkan hamba, sangat besar hutang hamba. Hamba tidak tahu membalasnya itu. Hamba hendak mengabdi kepadanya. Lepaskanlah ikatan hamba dari pohon kepuh. Hamba hendak berbakti dan bersujud, hendak menjilat debu pada kaki Tuan Hamba.” Lalu Si Weksirsa berkata, “Engkau kira engkau akan hidup lama? Sekarang engkau akan kupenggal lehermu dengan golok.” Segera lehernya dipenggal dengan golok. Melesatlah kepala mayat yang dihidupkan itu, darahnya menyembur menggenang. Darah itu dipakai mencuci rambut oleh Sang Calon Arang. Kusutlah rambutnya oleh darah, ususnya menjadi kalung dan
11a. nakalungakěnya. Lagawanya ingolah kinabasang kabeh, makacaru eng butâtah, sahana nikanang sěma ngkana, makanguni Paduka Batari Bagawati, adinika inaturanya. Saksana mijil ta sira pada Batari, sakêng kahyanganira. Něhěr mojar ta sirêng Calwan Arang, “Uduh atmajamami kita Calwan Arang, apa kalinganta mangaturi tadah tuměkênghulun, bakti mangarcamana? Atarima nghulun ri pangastutinta”. Umatur tang Randêng Girah, “Pwangkulun sang amawa rat dukêng tanayan Paduka Batari.  Kahyun ing Patik Batari, aněda asuka pada Batari, ri tempura nikang wwang sanagara, de pun têka eng madya ngkana”. Angling pwa Batari, “Lah, suka ingong Calwan Arang, anghing ta kita haywa tan prayatnêng lampah, haywa peka-peka”. Těhěr amwit pwa Randêng Girah ma-

11a. dikalungkannya, dengan secepatnya diolah dipanggang semua, digunakan untuk korban para “makhluk buta”, (dan) segala yang tinggal di kuburan itu, terutama Paduka Batari Bagawati. Korban utama itu dihaturkan. Segera muncullah Paduka Batari dari kahyangannya. Lalu berkatalah ia kepada Calon Arang, “Aduh, Anakku Calon Arang, apakah maksudmu mempersembahkan makanan kepadaku, bakti menyembah? Saya terima persembahanmu itu.” Janda Girah menjawab, “Tuanku, penguasa dunia (raja) marah kepada putra paduka Tuanku Batari. Maksud Patik Batari, mohon perkenan Batari, untuk membinasakan orang di seluruh kerajaan sampai di tengah sekali.” Batari berkata, “Ya, aku senang Calon Arang, tetapi engkau jangan tidak waspada dalam bertindak, jangan lengah.”Lalu janda di Girah minta pamit, menghormat
11b. ngastuti ng Batari. Sigra lěpas ta lampahira, samângigěl ta sira catus pata. Magring bangět ikang sanagara, gringnya sawěngi rwang wěngi tan lyan panas tis lara nika. Paratra ikang wwang, animpal-tinimpal, kang wwang animpal rwang nikê ñjing, měne sore ya katimpal.  Kunapânang sěma tumindih atumpuk.  Tan ana sěla nikang setra watas urung-urung, dening kweh nikang sawa. Lyan eng těgal mwa(h) ring lěbuh, waneh lukrah eng wesma nika. Sonângahung mamangan kunapa. Gagaknya mung asělěngěran, pada pwa ya manucuk-nucu(k) wangkya. Laler měngěng eng grěhângrěng. Makweh ikang grěha, pomahan suwung. Wane(h) wangnya lungha marêng doh, mamet desa unggon ika tan kěnêng marana Prayanya mungsi yâhurip, ikang mahwa gring pinikulnya, wanyân ângemban anak mwang tinuntun ika, mapundut-pundut pwa ya, mulata ng butânguhuh,  ya těkânguhuhan. Lingnya, “Haywa
11b. kepada Batari. Segera lepaslah perjalanannya. Mereka bersama-sama menari di perempatan jalan. Seluruh kerajaan terserang penyakit, sakit semalam dua malam, tidak lain panas dingin sakitnya. Orang-orang itu meninggal, bergantian menguburkan (orang mati). Esok pagi menguburkan temannya, sore hari ia dikuburkan. Mayat bertumpuk-tumpuk tindih-menindih di kuburan. Tidak ada selanya di kuburan dengan batas lubang pembuangan air, karena banyaknya mayat itu. Yang lain di ladang atau pun di jalan, ada pula membusuk di rumahnya. Anjing melolong makan mayat. Burung gagak terbang berkeliaran, ikut bersama-sama mematuk-matuk bangkai. Lalat berdengung bergemuruh di dalam rumah. Banyak rumah dan tempat tinggal yang kosong. Ada juga orangnya yang pergi jauh, mencari tempat tinggal yang bebas penyakit. Tujuannya mengungsi agar tetap hidup. Yang sedang sakit dipikulnya. Adayang mengemban anak dan yang dituntunnya, (ada) yang dibawa seseorang. Buta itu menyaksikan berteriak, teriaknya keras. Katanya,
12a. kita lunga, desantu huwus krěta,maryâgring kamaranan, wangsul pwa kita para ngke, mahurip tê kita”. Ry uwus ning buta maling mangka, makweh paratra eng awan. Ikang wwang miyang apundut-pundut. Ikang butânêng pomahan suwung, pada wijah-wijah pwa ya, mapiñcul-piñcul ya, masiwo-siwo kunang. Lyan ing lěbuh mwang ring marga gung. Si Mahisawadana umañjing ing wesma, mahawan pwa yêng sěla ning kikis. Magring ta ikang wwang sagr<ě>ha. Si Wěksirsa mañjing eng paturwan ing wwang, mahawan ing wire-wire, angungkab-ungkabêng pangrět, aminta carwa gětih měntah daging měntah. “Ika kaptin ing hulun haywa ta masowe”. Lingnya. Tan katakna ikang wwang pějah lyan mangring, mwang tingkah ing buta manambět. Wacana Sang Prabu ring nagara, tinangkil ta sira woyěng manguntur, tan soba tingkeng panagkilan, dening tan pranasuka sira Sang Naradipa, kepwan polahira, de ni-

12a. “Janganlah engkau pergi, desamu telah aman, penyakit telah hilang, kembalilah engkau ke sana, engkau pasti hidup.” Setelah Buta berkata begitu, banyak orang mati di jalan. Orang-orang itu pergi cepat membawa yang lain. Buta yang ada di rumah kosong, (mereka) bersenang-senang, ada yang berjungkir balik, riang gembira. Yang lain di lebuh dan di jalan besar. Si Mahisawadana masuk ke dalam rumah. Dia berjalan di antara batas. Sakitlah orang-orang serumah. Si Weksirsa masuk di tempat tidur orang, berjalan di samping tembok, membuka-buka potongan (leher), minta korban darah mentah dan daging mentah. “Itulah yang saya inginkan, janganlah lama-lama,” ucapnya. Tidak diceritakan orang-orang yang mati dan sakit dan tingkah laku Buta membunuh. Diceritakan Sang Raja di kerajaan. Beliau dihadap di balai penghadapan, kelihatannya kurang bahagia di balai penghadapan itu, akibat kesedihan Sang Raja, tingkahnya membingungkan.
12b. kang wwang sanagara makweh paratra, lyan těkêng magring makatah. Kadi tan pateja ikang nagara. Tan dwa mojar pwa Sang Prabu ring Apatih mwang ring para Mantri adi, motus mundangêng Sang Dwija, Sang Rěsi, Sang Buhjangga, mwang para Guruloka. Kin wanira sama umulah tinghal, mwang mahoma, de nikang wwang sanagara kamaranam. Mahoma ta sira para Gurulokâtah, mwang Sang Dwija, mangaradanêng Sang Hyang Agni. Awyatara sědang madya ratri, umijil pwa Sang Hyang Caturbuja, saka ring Sang Hyang Agni. Těhěr mwajar ta sira, “Om-om, hana ta sira, mangaran Sri Munîndra Baradah, umunggweng asrama ngke, anank Sěmasanêng Lěmah Tulis, sida yogîswara. Yeka rumuwatêng nagaranta, umilangakěn kalěngkan ing buwana, kawasa landuh ikang rat de nika”. Ry uwusira saha wacana, moksa namu-namu mur sira. Enak samat ruměngě atah Sang Maharěsi, sa-
12b. karena orang-orang di kerajaan banyak yang mati. Selain itu banyak orang yang sakit. Bagaikan tanpa cahaya kerajaan itu. Sang Raja segera bersabda kepada Apatih dan para Mentri Utama, mengutus agar mengundang Sang Pendeta, Sang Resi, Sang Bujangga, dan para Guru. Diperintahkan mencari upaya masing-masing, serta memuja Dewa, karena orang-orang di seluruh kerajaan merana. Para Guru mengadakan pemujaan dan Sang Pendeta memohon kepada Sang Hyang Agni. Kira-kira tengah malam muncullah Sang Hyang Caturbuja dari Sang Hyang Agni. Kemudian beliau berkata, “Om-om, adalah beliau bernama Sri Munindra Baradah, tinggal di pertapaan (berada) di Semasana di Lemah Tulis. Pendeta yang sempurna. Dialah yang dapat meruwat kerajaanmu, yang akan menghilangkan noda di dunia, membuat sejahtera dunia.” Setelah beliau bersabda demikian, moksa lenyap terbang (di angkasa). Para Maharsi yang mengadakan pemujaan itu senang mendengarkan semua
13a. kweh ikang mahoma, ri wacana Sang Caturbuja. Dadi ng rahine ěñjing, sama umatur ta yêng Sang Prabu, ri sojar Sang Caturbuja, sěděng hana tinangkil ta Sang Naradipa rikanang, yawi manguntur. Umwajar ta Sang Mahadwija, “Pwangkulun Sang Prabu sira, anêki Caturbuja, umijil saka rikang sang Hyang Agni, něh<ě>r mawacana, yang Sang Munîndra Baradah rumuwatêng nagarêng aji. Sang asramêng Sěmasana ng Lěmah Tulis, sira umilangakěn kalěngkan ing rat. Mahangkana ling sang Caturbuja”. Amintuhu ta Sang Sri Narapati, ry aturira Sri Gurulokâtah. Mwandika ta Sang Prabu, motus umarěkêng Sang Munîswara, ana ng Sěmasana ngka “E Kanuruhan mahas pwa kiteng asrama, eng Sěmasana ng Wihcitra, umundangeng Sang Jatiwara, Sri Yogîswara sira Mpu Baradah, dakwan rumuwatêng nagara mami kamranan,

13a. sabda Sang Caturbuja. Kemudian pada esok hari, mereka bersama-sama melaporkan hal itu kepada Sang Raja, tentang semua ucapan Sang Caturbuja, ketika Sang Raja sedang dihadap di luar balai penghadapan. Sang Pendeta berkata, “Tuanku Sang Raja, adalah Sang Caturbuja, muncul dari Sang Hyang Agni (Api Pemujaan), lalu bersabda, bahwa Sang Sri Munindra Baradahlah yang akan meruwat kerajaan Tuanku. Beliau yang pertapaannya di Semasana Lemah Tulis yang akan menghilangkan noda di dunia. Begitulah sabda Sang Caturbuja.” Yakinlah Sang Raja, terhadap ucapan Sri Guruloka. Sang Raja memerintahkan supaya mengirimkan utusan menghadap Sang Muniswara, yang ada di Semasana, “Hai, Kanuruhan! Pergilah engkau ke pertapaan, di Semasana Wihcitra. Undanglah Sang Pendeta Sri Yogiswara Mpu Baradah. Kumohon agar meruwat kerajaan kami yang terserang wabah penyakit.
13b. Haywa ta kita tan menggal”. Saksanâ mwita Sang Kanuruhan, sumambahêng jěng Sri Naranata. Mahawan ta sira syandana, mwang aswa, magělis lampah nikêng Kanuruhan. Kawěngiyan pwa sira nghawan, lakwa juga sira majang lek. Kajiněman ta ya hema, amrěgil ta sireng hawan. Ěñjing laku Sang Kanuruhan, sigra datang pwa sirêng asrama. Tumurun ta Ken Kanuruhan saka ring sakata. Umañjing pwa sirêng gopura ning asrama, panggih Sang Muniîndra eng patapanira, sarama sira napêng sang titi, tuhu budiman sira ”Lah bahagya kita laki-laki,  katanwruhan pinaknghulun tuměkê­ kita. Kunang donta tang asrama, matangnyan jumujug kitênghulun praptêng ěñjang, anghing nghulun wruh huwus ri prayantêka”. Mwajar ta sahur ta nikêng Kanuruhan umatur eng Sri Munîswara, “Pwangku-
13b. Janganlah engkau tidak cepat.” Sang Kanuruhan segera minta pamit, menghormat di hadapan Sri Raja. Berangkatlah ia naik kereta ditarik kuda. Cepatlah perjalanan Kanuruhan itu. Ia kemalaman di jalan, tetapi berjalan juga diterangi sinar bulan, berkabut emas terhalang di jalan. Keesokan harinya Sang Kanuruhan berjalan. (Ia) segera datang di asrama. Ken Kanuruhan turun dari kereta. Ia masuk pintu asrama bertemu Sang Pendeta di pertapaannya. (Sang Pendeta) menyapa kepada tamu, beliau sungguh budiman, “He, bahagialah engkau laki-laki, saya tidak mengetahui engkau datang. Tentang tujuanmu ke asrama. Mengapa engkau langsung mencari saya pada pagi hari? Namun saya telah tahu tentang keinginanmu itu.” Berkatalah Kanuruhan memberitahukan kepada Sang Pendeta, “Hamba
14a. lun sakêng nagarêng Kairi, Pun Kanuruhan, inwan umarěkêng lěbu talampakanira, Sang Mahasanta. Om mundangěng Sang Munîswara, inutus de sang amawa rat. Kunang praya Sang Mrědu, yan parêng nagara. Sira sang amawa rat aminta kasihaneng Sang Mahamuni, aněda uripa nikang wwang sanagara, eng Sang Mrědu. Sang Yogîswara ta rumuwatêng nagara, de ning magring kamaranan makweh paratra. Nahan doning nagara kamaranan. Wantěn ta randêng Girah, mangaran Calwan Arang, yêka pinalěh, manak ta ya istri mangaran Manggali, yêka nimita ning duka, mangaran Calwan Arang, i rehanika tan ana wwang lumamarêng anak nika mangaran Manggali. Magang wuyun(g) ika Sang Calwan Arang. ” Tan dwa mangling Sang Jatiwara, ”Kalinganika mangka lwirnya. Nghulun tan wihang mami samangke.Ana ta yen i sisyamami, sasiki, den mil wing kita Kanuruhan ya

14a. berasal dari Kerajaan Kadiri. Hamba Kanuruhan, diperintahkan untuk mendatangi Tuanku Yang Mulia, Sang Pendeta, untuk mengundang Sang Pendeta. (Hamba) diutus oleh Sang Penguasa dunia. Adapun maksud raja agar Sang Pendeta datang ke kerajaan. Sang Penguasa dunia meminta belas kasihan Sang Pendeta, mohon agar orang-orang di seluruh kerajaan dihidupkan oleh Sang Pendeta. Sang Pendetalah yang hendak menyucikan kerajaan dari malapetaka, karena wabah penyakit, banyak (orang) yang mati. Adapun kerajaan dilanda wabah penyakit. Ada janda dari Girah, bernama Calon Arang. Dialah penyebab sakit itu. (Ia) mempunyai seorang anak putri bernama Manggali. Adapun penyebab sedih orang yang bernama Calon Arang, karena tidak ada orang yang mau melamar anaknya bernama Manggali. Sang Calon Arang sangat sedih.” Lalu Sang Jatiwara berkata, “Benar seperti yang dikatakan itu. Saya tidak menolak datang bersama ke sana. Ada murid saya seorang. Dia akan mengikutimu Kanuruhan
14b. reng nagara. Apuspata ta Mpu Kebo Bahula.  Ika takwan lumamarêng Sang Manggali. Umatura kita Kanuruhan, eng sang amawa rat, yan Mpu Bahula lumamarêng Manggali. Sapamalaku nika tukwan těkani de Sri Naradipa. Mahangkana pawěkas ing nghulun tuměkě kita kadi. Nghulun pwa hělěm tumuturêng Mpu Bahula, yan ya huwus (s)aharsêng Ratna Manggali pakurěnyêng jiněm”. Mamisingggih pwa Sang Kanuruhan. Mwajar muwah pwa Sang Munîswara, ingkanang pěpěděkira, makwan mangrati ng anêng pala boga, unggwanira umiweh anêng Kanuruhan. Tan maswe datang ta ikang pupundutan, sopacara ta sri tininghalan, tok, sěkul, ulam, tampwa, běrěm, kilang, lyan tekanang srěběd budur. Saksana bojana sira ng Kanuruhan sarwang nikâtah. Ramya samânginum cakilang, pada wijah-wijah manah nika. Anângidung acarita
14b. ke kerajaan. Namanya Mpu Kebo Bahula. Dia akan kusuruh melamar Sang Manggali. Engkau Kanuruhan memberitahukanlah kepada Sang Penguasa dunia, apabila Mpu Bahula akan melamar Manggali. Berapa saja mahar yang diminta hendaklah dipenuhi oleh raja. Demikian pesan saya kepadamu. Saya juga nanti menasihati Mpu Bahula, apabila dia telah sehati dan kawin memadu kasih dengan Ratna Manggali.” Sang Kanuruhan mengiyakan. Sang Pendeta berkata lagi kepada pembantunya, menyuruh memasakkan makanan dan buah-buahan, karena di tempat(nya) Sang Kanuruhan tidak ada. Tidak lama datanglah jamuan dengan segala perlengkapan upacara sangat indah kelihatannya, tuak, nasi, ikan, tampo, berem , kilang juga sěrěbad budur. Kanuruhan segera makan bersama-sama. Mereka (bersama) minum cakilang, pikirannya sama-sama senang. Ada yang bernyanyi, bercerita,
15a. atandak-tandak (k)unang. Apa ta karana nika mangkana, i reh ni kantun kinon de Sang Naranata, tur amangguhakěn pala boga. Tan saksat uwus krěta mahurip ya tikang sanagara, iděp ika. Akulěm ta sira, ng asrama sawěngi. Ěñjang pwa Sang Kanuruhan amit eng Sang Jatiwara, mangañjali ta sira, kahatur pwa sira Mpu Bahula, sigra datang pwa sirêng kadatwan. Kapanggih ta patih woya tumangil, anuli ta sira marêng panangkilan Ken Kanuruhan mwang siro Mpu Bahula. Sumamabah pwa Ken kanuruhan mwang siro Mpu Bahula. Sumambah pwa Ken kanuruhan ri jěng Sang Sri Munîswara, de Patik Aji. Punika sisya kewala mangaran siro Mpu Bahula, marěk eng Paduka  Narêndra, kinwan lumamarêng pun Mang-

15a. sambil menari. Apakah yang menyebabkan demikian? Karena sedang diperintah oleh raja, lalu mendapatkan makanan dan buah-buahan. Tidak semata-mata sejahtera seluruh kerajaan itu, pikirnya. Mereka bermalam di pertapaan semalam. Esok pagi Sang Kanuruhan minta pamit kepada Sang Pendeta. Mereka pun menghormat dan Mpu Bahula diserahkan. Tidak diceritakan dalam perjalanan Ken Kanuruhan, demikian pula Mpu Bahula, mereka segera sampai di istana. Dijumpailah Sang Raja yang sedang dihadap di Manguntur, dihadap para Adipati dan patih. Ken Kanuruhan dan Mpu Bahula kemudian datang ke tempat pertemuan. Ken Kanuruhan menghormat di depan Sang Raja, lalu ia berkata kepada Sang Raja, “Tuanku, tidak dapat didatangkan Sri Munindra oleh hamba. Itu siswanya saja bernama Mpu Bahula datang menghadap Paduka Sang Raja. Dia diperintahkan untuk melamar Ratna Manggali.
15b. gali. Mahangkana pawěkasira Sang Jiwatmêng Buh Citra, manawi pinalampah rěkya dening tukwanya, sapamalampah ing Sang Calon Arang tiněkan ugi rěke de Paduka Batara, yan uwus saharsa siro Mpu Bahula kalwan Ratna Manggali hělěm. Samangkana ta rěke Sang Munîswara lumawadeng Mpu Bahula.” Těhěr mwjar ta sang Nata, “Mamintuhu nghulun, ryaturta Kanuruhan, lah kwan atěrěn denta siro Mpur Bahula, umarêng Girah, iniring dening rwang nikeng Kanuruhan. Tan wacana pwa sirêng awan, sigra datang ta sirêng Girah, těhěr cumunduk ta sirêng karangira Calwan Arang. Alinggih ta siro Mpu Bahula rikanang palangka titi ngka. Kañcit umě-
15b. Demikianlah pesan yang diberikan oleh Pendeta di Buh Citra. Jika diminta uang maharnya, berapa pun permintaan Sang Calon Arang, hendaklah dipenuhi saja oleh Tuanku Raja. Jika mereka telah sehati Mpu Bahula dengan Ratna Manggali nanti, pada waktu itulah Sang Pendeta hendak mengunjungi Mpu Bahula”. Sang Raja lalu berkata, “Saya menyetujui ucapmu Kanuruhan. Baiklah engkau antarkan Mpu Bahula ke Girah, disertai oleh kawan-kawanmu Kanuruhan!” Tidak diceritakan mereka di perjalanan. Ia segera tiba di Girah. Mereka masuk di perkarangan rumah Calon Arang. Mpu Bahula duduk di kursi tamu di sana. Tiba-tiba keluarlah
16a. dal pwa Calwan Arang. Tan dwa sarama sira napeng Sang Titi. Lingira, “0m-om bahagya kita laki, Sang pinakatiti nghulun, sakêng ěndi pinakanghulun? muwah umahyunêng ěndi sanghulun? Lěwih rupa warnanta kaya tan tus ing wwang ahala, katandruhan nghulun sumapêng Sang Tamuy”. Tumurun ta siro Mpu Bahula sakeng sale,mwang lungsur basahan.Těhěr sahurirâlus, ”Tuhu-tuhu sira wicaksanêng sastrâgama, lwir mijil ing madu juruh sakêng tutuk pukulan ri tan salah pasaramêng sanghulun mambagyaknênghulun. Lah asuruda pinakanghulun, ri pambagenirênghulun. Ndon ing nghulun yan daang, amalampah kusudenana nghulun, ri pinakarasanghulun yasa dihin, samâlinggih ta siro Mpu Bahula, kalawan Sang Calwan Arang. Mwajar

16a. Calon Arang. Segera menyambut tamu itu dan menyapanya. Ucapnya, “Om-om, bahagia engkau anak laki-laki, yang menjadi tamuku. Dari manakah asal Anda? Lagi pula hendak ke manakah Anda? Wajah penampilanmu sangat tampan seperti bukanlah keturunan orang hina. Saya bertanya kepada tamu ini (karena) tidak mengenalnya.” Mpu Bahula turun dari tempat duduk dan melepaskan ujung kain bawah. Lalu katanya perlahan, “Sungguh-sungguh Paduka sangat bijaksana dalam sastra dan agama, bagaikan meneteskan gula madu dari mulut Paduka. Semogalah tidak salah penerimaan yang Anda berikan yang membahagiakan diri hamba. Baiklah saya berterima kasih kepada Anda yang membahagiakan diri hamba, kepada Tuanku.” Janda Girah berkata, “Baiklah anak laki-laki marilah kita duduk di rumah dahulu.” Mpu Bahula duduk bersama Sang Calon Arang. Berkatalah
16b. ta sira Mpu Bahula, “Nghulun mahyun aněda sukanira sang magraha, aminta kasihana nghulun, karsa ninghulun lumamarêng wěka sira ra sanghulun, mangaran sira Ratna Manggali, sugya tan wruha pinakarasanghulun ry apanangkan inghulun, buhjangga nghulun sakêng Gangga Citra, anak pwa sri mahamunîswarêng Lěmah Tulis, apuspata nghulun siro Mpu Bahula. Sang Jatiwara makwan lumamarêng wěkanira Si Ratna Manggali. Tan salah pwangkulun sira umawarangeng Sang Munîndra”. Měněng hěněng sira Randa, dwadi linocitêng twas, arsa dahat pwa sira umantuha, marêng siro Mpu Bahula, uniweh awarangeng Sang Yogîswara suka dahat rasa ny atinira Calwan Arang. Těhěr mawacana ta sira, “Apa pwa tan sukaha mami, yan Mpu Bahula lumamrêng atmajamami, makadi pakwanira Sang Munîn-
16b. Mpu Bahula, “Saya hendak mohon perkenan Tuan rumah, minta agar memberikan belas kasih kepada hamba. Tujuan hamba hendak melamar putri Tuanku, bernama Ratna Manggali. Barangkali saya tidak mengetahui isi hati Tuanku. Tentang tempat asal hamba, hamba bujangga dari Gangga Citra, anak Maha Pendeta di Lemah Tulis. Saya bernama Mpu Bahula. San Pendeta menyuruh supaya melamar putri Tuanku, Si Ratna Manggali. Tidaklah salah Tuanku berbesan dengan Sang Pendeta.” Randa diam, lalu berpikir di dalam hati. Dia sangat senang bermenantukan Mpu Bahula,, lebih lagi mempunyai besan Sang Pendeta, sangat senang rasa hati Calon Arang. Kemudian dia berkata, “Mengapa saya tidak senang, apabila Mpu Bahula hendak melamar anakku, seperti perintah Sang Pendeta?
17a. dra. Anghing away tan tuhu kitêng Ratna Manggali. Angling pwa Mpu Bahula, “Punapa ta pwangkulun, ri dumeh tan tuhweng pun Manggali. Pun Bahula, Anghing sawalanya jugêka. Makamuni pukulun dening tukwan, sapamalampah ra sanghulun, nghulun tuměkanana”. Mwajar ta Calwan Arang, “E kaki niskaranan gung ikang tukwan, yan tuhuwa kewala kitênghulun, sapawehta kami tumanggap”. Ya tika piněhakěn niro Mpu, ikang sědeh panglarang pirak panomah patiba sampir, mwang spatika nawaratna dipata. Těhěr katanggapan dera Calwan Arang atah. Sapawehiro Mpu Bahula. Adawa yan katakna. Tan lingěn ikang rahinêng kulěm, sidya apanggih ta siro Mpu Bahula, kalawan Ratna Manggali, enak ta paněmwanira asilyasa, atut sadewa-sadewi rahinêng kulěm. Tan lingěn siro Mpu Bahu-
17a. Namun, janganlah tidak sungguh-sungguh kamu dengan Ratna Manggali.” Mpu Bahula berkata, “Mengapa saya tidak akan bersungguh-sungguh dengan Manggali? Pun Bahula, hanya dengan surat (lamaran). Menuruti ucapan Tuanku mengenai uang maharnya, sepermintaan Tuanku. Saya akan datang menyediakannya.” Calon Arang berkata, “Hai, laki-laki, bukan tujuan besarnya mahar. Jika kau mau bersungguh-sungguh saja sesuai dengan harapanku, berapa pemberianmu kami terima.” Inilah yang diserahkan oleh Mpu (Bahula) : sirih tanda pertunangan, perak hadiah perkawinan, selendang, permata ratna mutu manikam yang bersinar. Lalu diterima oleh Calon Arang (saja) pemberian Mpu Bahula. Panjang apabila diceritakan. Tidak disebutkan siang dan malam, berhasillah dipertemukan Mpu Bahula dengan Ratna Manggali. Bahagia perkawinannya saling mencintai, mesra bagaikan dewa dan dewi siang dan malam. Tidak disebutkan Mpu Bahula.
17b. la. Wacana Sang Calwan Arang yang mangayunakěn sore, gumangsal ikang lipyakara. Uwus pwa ya nggangsal ikang patra, saksana wiyang ta ya parêng sěma ngka. Ri datang nika sakêng Sěmasana ngka, awyatara madya ratri. Mahambana pwa ya sari-sari. Umwajar ta Mpu Bahula eng Sang Manggali, “Rari kita antěninghulun, umapa karih sy andikanira bibi, dumeh ya lunga lumaku ring wěngi juga, sandeya nghulun rari, kahyuninghulun tumuta juga mami, matya uripa parěnga hulun eng andikanira bibi, jatyani hulun masku indung. Punapa karya těměn sy andikanira ibu rari, yan ya sěděng mahangkana, sandeya dahat nghulun”. Těhěr mwajar Manggali eng laki, “Kakang inghulun mamy apajarê ri kita, sajatya nghulun  ayomohtan wěnang kakangenghulun yan milwa ulah mangkana, apan parêng Sěmasana ngka sy andikanira ibu,
17b. Diceritakan Calon Arang jika menjelang malam hari mengambillipyakara. Setelah pustaka itu diambil, ia segera pergi menuju ke kuburan. Kembalinya dari kuburan itu, sekitar tengah malam. Demikianlah beliau terus menerus. Mpu Bahula berkata kepada Sang Manggali, “Dinda, adikku tercinta, mengapakah ibu selalu pergi pada malam hari? Saya khawatir Dinda. Keinginan saya hendak mengikutinya, hidup atau pun mati saya akan bersama dengan ibu. Beritahulah yang sesungguhnya, Adikku! Apakah sebenarnya pekerjaan ibu, Dinda! Jika beliau sedang demikian, saya amat khawatir.” Lalu Ratna Manggali berkata kepada suami, “Kakakku akan saya katakan kepadamu, yang sebenarnya saja. Janganlah kakak mengikutinya berbuat seperti itu, sebab beliau pergi ke kuburan,
18a. lakw aněluh linakwakěnira, ya marmaning nagara tempura. Ya têka wwang nimitanika kweh paratra, kunapa angěběki těgal mwang sěma, gr<ě>ha makweh suwung. Mangkana prayanira ibu”. Mangling pwa siro Mpu Bahula eng Sang Antěn, “Mas mirah ry arya juwita tělěng ing twas, sang pinakaratnan ing nagara. Mahyun wruha kakanta pinicayan anon tingkêng lěpihan, ikang ginangsal de nira ibu, nghulun mahyun manggangsala”. Ya tika sěděngira wiang Calwan Arang parêng sěma ngka, sinungakěnira ikang lipyakara eng Sang Kaka de Sang Manggali. Tan dwa winaca dya Mpu Bahula, Těhěr pinamwitakěnira marêng Sang Antěn, yan mahyun pintokna eng Sang Mahasanta, ya tika sinungkakěnya. Saksana mahas pwa siro Mpu Bahula mareng Buh Citra. Tan warnanan pwa yeng awan, sigra datang ta sirê ng sěma srama
18a. akan menjalankan sihir, yang menyebabkan kerajaan hancur. Itulah yang menyebabkan banyak orang mati, mayat memenuhi tegal dan kuburan, banyak rumah yang kosong. Begitulah tujuan ibu.” Mpu Bahula berkata istrinya, “Adikku permata hati yang saya cintai, yang menjadi permata dunia. Kakakmu ingin tahu dan melihat anugerah itu, yang dipegang oleh ibu. Saya ingin mempelajarinya.” Ketika Calon Arang sedang pergi ke kuburan, pustaka itu diberikan oleh Sang Manggali kepada kakaknya. Lalu dibaca oleh Mpu Bahula, (lalu) hendak dimintakan izin kepada adiknya, untuk dimohonkan nasihat kepada Sang Pendeta. Lalu diizinkannya. Mpu Bahula segera pergi menuju Buh Citra. Tidak diceritakan dalam perjalanan. Ia segera datang di asrama
18b. ngka. Jumujug ta sirômarek eng Sang Jatiwara, kapangguh alinggih eng bukur sinewa ring sisyâtah Sang Munîndra. Kagyat datang siro Mpu Bahula mamawa lipyakara, manambah eng jěng Sang Mrědu, těhěr mandilati lěbu kang anêng talampakanira Sang Yogîswara, ěnahakěnirêng wunwunan. Suka ta manahira Sang Mahawawal ya, tumwan ri sisyanira datang. Mangling pwa sira, “Om-om teka pwa sirânaku Mpu Bahula, mamawa pustaka kitênghulun, sugya ika drěbyanê Calwan Arang”. Umwatur siro Mpu Bahula, eng Sang Mahasanta, yan tuhu lěpihan ing Calwan Arang. Saksana ginangsal pwa nikang patra dya Sang Mahamuni. Ulya nikang sastra antyantêng ayunya, panglaku dahat maring kayogyan, umarêng kasidyan, tělas pwa yêng agama, pangisin ikang pustaka, těka pwêka maring dudu linakwakěn ya, de Sang Calwan
18b. di kuburan itu. Dia langsung menuju tempat Sang Pendeta. Beliau dijumpai sedang duduk di rumah kecil dihadap oleh muridnya. Beliau terkejut melihat Mpu Bahula datang membawa lipyakara. Menyembahlah Mpu Bahula di kaki Sang Pendeta, lalu menjilati debu yang berada di telapak (kaki) Sang Pendeta ditempatkannya di ubun-ubun. Senanglah hati Sang Pendeta, melihat kedatangan muridnya. Berkatalah beliau, “Om-om anakku Mpu Bahula datang. Kamu membawa pustaka untuk saya. Apakah barang itu milik Calon Arang?” Mpu Bahula memberitahukan kepada Sang Pendeta, memang benar pustaka itu milik Calon Arang. Lalu pustaka itu dipegang oleh Sang Pendeta. Sastra itu berisi hal sangat utama untuk jalan kebaikan, menuju kesempurnaan, puncak rahasia pengetahuan isi pustaka itu. Mengapakah (pustaka) diarahkan menuju jalan yang salah oleh Sang
19a. Arang, dadyangiwa marêng gělěh, kalěngkan ing buwana ginělo. Mwajar ta Sang Munîswara maring siroMpu Bahula; “Pamulih ktêng Girah, sigra-sigra, wawa pustaka denta, kon simpěnanêng antěntê Manggali. Nghulun beñjang ěñjing tumuturêng kita. Kunang awanan mami, ring desa gěnahe sing kamaranan nika, mwang eng sěma batas těgal, lakwa jugê kita dihin”. Tan dwâm witângañjali umusapi jang Sang Munîndra siro Mpu Bahula, mahas ta sira. Tan lingěn pwa yêng awan, sigra datang ta yêng Girah, makwan sumimpěn ikang patra, eng Sang Manggali. Tan warnaněn tingkêng Mpu Bahula lawan Ratna Manggali, pateh asilih asih rahinêng kulêm, suka dahat manahira Calwan Arang, lěwih sihira wěka mantu. Pinupundutan ta ya esuk soren, tan ilang takonakna. Wacana pwa Sang Munîswareng Lěmah-
19a. Calon Arang, menuju ke kiri, yaitu menjalankan ilmu sihir, kesengsaraan dunia dipegang. Sang Pendeta berkata kepada Mpu Bahula, “Kembalilah engkau ke Girah segera, bawa pustaka olehmu, suruh agar disimpan oleh adikmu Manggali. Saya besok pagi akan menceritakan kepadamu. Adapun saya melalui desa tempat yang terkena musibah dan di kuburan batas tegalan. Engkau pergilah mendahului.” Mpu Bahula lalu minta diri mengusap kaki kepada Sang Pendeta. Ia berangkat. Tidak diceritakah mengenai Mpu Bahula dan Ratna Manggali, mereka saling mencitai siang dan malam. Calon Arang sangat bahagia hatinya, sangat sayang kepada anak dan menantu, membawanya sampai besok malam, tidak hilang ditanyakannya. Diceritakan Sang Pendeta di Lemah Tulis.
19b. Tulis.Ěñjing ta sira laku sakêng asrama, inuring pwa sira dening sisyanira katrini. Uměnggal ta lampah Sang Jatiwara Baradah. Tan warnanan pwa sirêng (ě)nu, sigra datang sirêng desa kang kamaranan, marga samun dukutnya ngremben. Dadi amanggih pwa sira wwang mandadyakěn bahni, mahyun tumunu eng sawa.Ya tika kolaran ikang sawa dya Sang Yogîswara, kinusa dening swaminya manangis. Ikang kunapa, rinungan pwa ya tayan, sweta warna. Mangling ta Sang Jatiwara, “Uduh kami wělasěn nghulun tumwan I ra kita, manangis makusêng laywanê ng lakintêka, lah ungkabi denta, ikang laywanê lakinta, nghulun tinghalanyê wangke i nika”. Ingungkaban pwa ikang laywan, dady ana kětěg-kětěg nika. Kongkab ping rwa, ana amběka nika. Awyatara rwang sěpah, dady alungguh ikang uwus paratra ing Sang
19b. Pagi-pagi beliau berangkat dari asrama, diikuti oleh tiga orang muridnya. Perjalanan Pendeta Baradah sangat cepat. Tidak diceritakan perjalanannya, beliau segera datang di desa yang menderita wabah penyakit, jalan sepi rumputnya lebat. Akhirnya, beliau bertemu dengan orang yang akan menyalakan api, hendak membakar mayat. Mayat itu didapatkan oleh Sang Pendeta dalam keadaaan dipeluk oleh istrinya yang menangis. Mayat itu ditutupi dengan kain berwarna putih. Sang Pendeta berkata, “Hai saya kasihan melihatmu, menangis memeluk mayat suami. Bukalah olehmu mayat suamimu itu. Saya akan melihat mayatnya itu.” Mayat itu dibuka, berdenyutlah detak jantungnya. Dibuka dua kali, bernafaslah. Kira-kira dua kali waktu orang makan sirih, dapat duduklah orang yang telah mati itu
20a. Mahasanta. Těhěr mangling pwa sang uwus paratra, maturêng Sang Jatiwara, “Pukulan antyanta gunge utang inghulun eng pada Sang Jiwatma. Tan bisa nghulun amanahuri utang nghulun eng talampakanira Sang Mahamuni”. Mwajar ta Sang Sri Yogîswara Baradah, “E, niskarana ika wuwustêkâywa mangka. Lah pakari kitâpa muliheng wesmanta. Nghulun lumaris”. Mahas pwa sira Sang Jiwatma. Ya tika manggih ta sira kunapa, tigang siki majajr. Ikang rwa lagi wutuh, ikang sasiki uwus rusak. Siniratan pwa ya tirta gangga měrta. Ikang lagi wutuh, sida mahurip tekang gata. Sakasana sah ta sira sakerika, umara[ti] sirêng gr<ě>ha suwung, natar nika masamun, dukutnya ngrěmběn. Umañjing pwa sirêng wêsma, aněmwa ta sira wwang magring. Kalih siki uwus paratra. Kuneng waneh eng tangga-tangga nika sama gring. Ikang sasiki lagy a-

20a. oleh Sang Pendeta. Lalu berkatalah orang yang telah mati kepada Sang Pendeta, “Tuankau alangkah besar utang saya kepada Sang Pendeta. Saya tidak dapat membayar utangku itu kepada Paduka Tuan Hamba.” Berkatalah Sang Yogiswara Baradah, “Hai, tanpa alasan katamu itu, jangan begitu. Nah tinggallah kau atau kau pulang ke rumahmu. Aku meneruskan perjalanan.” Sang Pendeta pergi, bertemulah beliau dengan mayat tiga orang berjajar. Dua mayat masih utuh satu lagi telah rusak. Mayat itu diperciki air gangga yang suci. Yang masih utuh, berhasil hidup seperti semula. Beliau segera pergi dari tempat itu, (beliau) menuju rumah kosong, halamannya sepi, rumputnya tumbuh subur. Beliau masuk ke dalam rumah, beliau menemukan orang sakit. Dua orang sudah meninggal. Adapun tetangganya yang lain semuanya sakit. Yang seorang lagi
20b. ngintih-intih. Kang tungga(l) lagi kěkětěg ni kewala. Sama siniratan tirta pwa ya de Sang Munîswara. Sida mahurip tê kalih, samângastuti ya mangarcamana, ri jěng Sang Munîndra. Těhěr mandilati lěbu kang anêng talampakan ing pada Sang Jatiwara. Mwajar ta Sang Yogîswara Baradah, makwan eng sisyanira kalih siki mantukeng asrama I reha nikâsěpi, patapanirêng Sěmasana ngka. Umantuk pwa sisya kalih siki. Amwit (t)a sirêng Sri Munîswara mangañjali. Uwus lěpas ta lampah ikêng sisya, sigra datang pwa yêng asramêng Sěmasana Buh Citra. Tan lingěn pwêka. Warnanê Sang Yogîswara, kesah ta sira sakêng rika, angidula angulwan laku Sang Jatiwara, mahawan pwa sirêng setra watas  těgal-těgal, dukutnya kakajar mwang pakis waduri, kayunya. Srěgala abahung mamangsya kunapa
20b. merintih kesakitan. Yang seorang lagi tinggal denyutnya saja. Semua diperciki air suci oleh Sang Pendeta. Keduanya berhasil hidup kembali, bersama menghormat dan menyembah di kaki Sang Pendeta. Lalu menjilat debu di telapak kaki Sang Pendeta. Sang Pendeta Baradah berkata, menyuruh kedua orang muridnya itu kembali ke pertapaan karena di sana sepi, pertapaannya di Semasana. Pulanglah kedua muridnya itu. Dia minta diri kepada Sang Pendeta menghormat. Telah lepaslah perjalanan murid itu, segera sampai di pertapaan Semasana di Buh Citra. Tidak diceritakan hal itu. Disebutlah Sang Pendeta, beliau pergi dari tempat itu, ke arah barat daya, beliau melewati tepi kuburan perbatasan tegalan, rumputnya rimbun, dan pakis, waduri, dan pepohonan. Serigala meraung memakan bangkai
21a. anang sukět pakis. Wayasanya munyângalik-alik anang tah<ě>n. Datang pwa sira ngka Sang Yogîswara Baradah. Rěpuměněng tang swanâbahung, mwang gagak muni, tumwun ring Sang Mahasanta datang. Sakweha nikang kahawan de Sang Jiwatma prapa yan lagyôtuha kewala, sida mahurip tikang paratrâtah, satinghalira Sang Munîswara ngkana madya ning sěma. Anêki str manginakěn waspa karuna sasiki, malayw angalor angidul, tan wruh ri polaha nika, kolaran (ta) nayanya r Sang Yogîswara datang, umara ta ya mangastutêng jěng Sang Jatiwara, těhěr aturnyêng Sang Mrědu, “Pwangkulun aněda kasihana nghulun, de lěbu talampakanira Sang Munîswara. Nghulun mahyun tumutureng swamininghulun. Malara jugâti ning (nghulun) lěbu talampakanira,  sinung widi ta pukulun, depun katemwing

21a. di antara rerumputan pakis. Burung gagak berbunyi keras berkepanjangan di pohon. Sang Pendeta Baradah datang ke tempat itu. Anjing diam tidak menggonggong lagi, juga bunyi burung gagak berhenti, melihat Sang Pendeta dtang, Segala tempat yang dilewati oleh Sang Jiwatma, yang sedang sakit menjadi segar kembali seperti semula, yang mati kembali hidup, setelah dilihat Sang Pendeta di tengah kuburan. Ada seorang wanita dalam keadaan menangis, berlari ke utara dan ke selatan, tidak tahu akan perbuatannya di jumpai ketika Sang Pendeta datang. (Ia) mendekat menghormat di kaki Sang Pendeta, lalu berkata kepada Sang Pendeta, “Tuanku, mohon belas kasihan hamba, dihadapan Tuan Hamba Sang Pendeta. Hamba ingin mengikuti suami hamba. Sedih juga hati hamba, anugerahilah pertolongan Tuanku, agar bertemu
21b. laki ning (nghulun) lěbu talampakanira pukulun”. Mangling pwa Sang Yogîswara, “Tan kawasa yan mangkana. Yan during rusaka sy laywane lakintêka, bilih kita katěmwa malih dening nghulun. Rusak pwa ya uwus ikang laywanya, tan těmu kita muwah, kapangguh kita yan pati. Nghulun tumuduhakna ng swarganta mwang swarganê lakinta. Mwah iki paranti sakenghulun, tanggapi away peka. Muwah warah mami I ri kita kêngětakna denta, kapanggih kitêng lakinta”. Sumambah tang I str tumanggap ing wacana Sang Mahasanta. Tan lingěn tẽkang stri, prasida uwus měntas. Lingěn pwa Sang Munîndra. Laris lampahirêng madya ning sěma. Kapanggih ta ya Si Wěksirsa, kalawan Mahisawadana, sisya nikang Calwan Arang. Satinghalnyâna sang Jiwatma datang umarěk ta yeng Sang Mahasanta kalih, mangastuti ri jengira, Si Wěksirsa mwang Mahisawadana, Mwajar ta Sang Sri

21b. suami hamba, Tuanku.” Sang Pendeta berkata, “Tidak kuasa jika demikian. Apabila belum rusak mayat suamimu, barangkali engkau bertemu lagi dengannya olehku. Mayat itu telah hancur, engkau tidak bertemu lagi, engkau jumpai bila engkau mati.. Saya akan menunjukkan jalan ke surga bagimu, dan juga surga bagi suamimu. Inilah sarana dari saya, terimalah jangan menolak. Juga ada pesan saya kepadamu, hendaknya kamu ingat, engkau menemukan suamimu.” Wanita itu menangis menyembah menerima ucapan Sang Pendeta. Tidak diceritakan wanita itu, ia telah pergi. Diceritakan Sang Pendeta. Lalu beliau pergi ke tengah kuburan. Dijumpailah si Weksirsa, dan Mahisawadana, murid Calon Arang itu. Ketika terliahat Sang Pendeta datang, keduanya mendekat kepada Sang Pendeta, menghormati di kakinya Si Weksirsa dan Mahisawadana itu. Berkatalah
22a. Yogîswara Baradah, “E, wong-wong paran kita, těka sumambahê nghulun těngah ing sěma ngkê, kalawan sakêng ěndi sangkanta mwang sapweki namanta? Katanwruhan nghulun, jateni mami”. Umwatur pwa ya Si Wěksirsa mwang Mahisawadana. Lingnya, “Pukulun sahaturê pun Wěksirsa, pun Mahisawadana sumambah eng jang talampakanira Sang Mahamuni, kasisya lěbu talampakanira pukulun dya Sang Randêng Girah.  Lěbu talampakanira aněda sihira Sang Jatiwara, aněda linukat pukulun dening alaku tan sareh”. Tan dwa ngling Sang Yogîswara, ”Tan kawasa kita lukatarumuhun, yan tan Calwan Arang lukata dihin. Pamangkat kitêng Calwan Arang, pâjar kita nghulun yan ana ngke, Nghulun mahyun sawacana alawan I warang”. Amwit angañnjali Si Wěksirsânikěl tur. Mwang Mahisawadana těhěr lumampah

22a. Sang Sri Yogiswara Baradah, “Hai, siapakah engkau, datang menyembah saya di tengah kuburan ini, serta dari mana asalmu dan siapakah namamu? Saya tidak mengetahui engkau, beritahukanlah saya!” Si Weksirsa dan Mahisawadana, memberitahukan. Ucapnya, “Tuanku, sebenarnya Si Weksirsa dan Si Mahisawadana menyembah Tuan Hamba Sang Pendeta. Hamba murid beliau Sang Randeng Girah. Hamba menghormat ke hadapan Pendeta mohon belas kasihan paduka, mohon agar dibebaskan dari perbuatan yang tidak baik.” Lalu Sang Yogiswara berkata, “Tidak dapat engkau kuruwat, jika tidak diruwat Calon Arang lebih dahulu. Berangkatlah engaku menghadap Calon Arang, beritahukan bahwa saya ada di sini. Saya ingin berbicara dengan besan.” Si Weksirsa dan Mahisawadana mohon diri dan menghormat, berlutut lalu pergi
22b. ta ya kalih. Lingěn Sang Calwan Arang, sěděng ta ya mangayap ing kahyangan anang Sěmasana ngka. Wahu umantuk paduka Batari Bagawati tinangkil, sakêng sapwacapan kalawan Randeng Girah. Mawěkas pada Batari nguni ring Sang Calwan Arang. ”E aywa kita tan prayatna meh sarupanta”. Mangka ling Batari. Ya tika sandeya manahira Calwan Arang, měněng kangmitěnggěngěn tan pw angling, dening umangěn-angěn pawěkasira Batari. Saksana datang pwa Si Wěksirsa mwang Mahisawadana adulur. Umatur ta ya umuhun, ring Sang Calwan Arang aturnyêka yan Sang Yogîswara Baradah datang. Mangling pwa Sang Calwan Arang; “E kalinganika warang Baradah pwa yan adatang ngke. Lah Lamakane nghulun mangke sumapahê ri ya”. Saksana lumampah ta Sang Calwan Arang. Rawuh pwa yeng ayunira Sang Mahawawal, sumapeng Sang Jiwatma Sang Randeng Girah. Lingni-
22b. keduanya. Diceritakah Sang Calon Arang, ia sedang memuja di kahyangan kuburan di sana. Baru saja Paduka Batari Bagawati kembali dihadap, dalam percakapan (rahasia) dengan janda dari Girah. Batari memberikan petunjuk kepada Calon Arang, “Hai, janganlah engkau tidak waspada, mau dekat dengan dirimu.” Begitulah pesan Batari. Itulah yang membuat rasa khawatir hati Calon Arang, diam tertegun tidak berkata, karena memikirkan pesan beliau Sang Batari. Si Weksirsa dan Mahisawadana segera datang bersama. Ia berkata terlebih dahulu kepada Calon Arang, memberitahukan kedatangan Sang Yogiswara Baradah. Sang Calon Arang berkata, “Hai, jadi besan Baradah datang kemari. Itulah sebabnya saya sekarang menghentikan kepadanya.” Calon Arang segera pergi. Beliau sampai di hadapan Sang Mpu Baradah. Sang Randa di Girah menyapa Sang Pendeta. Ucapnya,
23a. ra, “Pwangkulun bahagya Sang Jatiwara, warangênghulun Sang Yogîswara Baradah, pinaka suka mami Sang Witaraga datang. Mahyun ulun pituturana ng ayu”. Mangling ta Sang Sri Munîndra, ”#, ni warang rahayu dahat wuwusta karsanta yan mangka. Lah nghulun mawaraheng niti yogya, away ta kita měnyâgang wuyungta, Ni Warang. Nghulun katakna dihin. Dentâmati-mati janma lakugělah, maweh kalěngkan ing buwana, magawya dukanikang rat, mwang amati-mati sarat. Pira-pira denta tadahi malapataka ning rat, mangka weni yan wwang magring, kadalwan denta amawa malapataka, amatyani (w)wang sanagara. Tan kawasa kita yan lukata, yan tan mahawan pati kalinganika. Iwa mangkana yan during wruh pasuk wětu ning lumukat, masa kita lukata”. Mwajar ta Sang Calwan Arang, “Kalinganika gang dahat patakamami eng sarat.

23a. “Hamba bahagia Tuanku Sang Pendeta, besan saya Sang Yogiswara Baradah, saya gembira Sang Pendeta datang. Saya ingin agar diberikan nasihat utama.” Sang Pendeta berkata, “Hai, Besan sangat baik ucapan dan pikiranmu, kalau demikian, baiklah saya memberitahukan tuntunan kemuliaan, tetapi janganlah engkau sangat marah Besanku. Saya beritahukan sebelumnya, Engkau membunuh orang melaksanakan perbuatan jahat, menyebabkan kekotoran dunia, membuat penderitaan di dunia, dan membunuh seluruh dunia. Betapa besar malapetaka di dunia, begitu kotor menyebabkan orang sakit, terlalu besar malapetaka yang engkau perbuat, membunuh orang di seluruh kerajaan. Engkau tidak dapat dibebaskan dari dosa, apabila tidak melalui jalan mati seperti keinginan itu. Kendatipun demikian jika engkau belum mengetahui seluk beluk pembebasan, masa engkau akan bebas dari dosa.” Sang Calon Arang berkata, “Demikian sangat besar dosa saya di dunia.
23b. Yan mangkana lukatěn nghulun Sang Jatiwara, sihanta mawarang enghulun”. Mawacana ta sira Sang Munîndra, “Tan bisa nghulun lumukatê kita mangke”. Těhěr mwajar têki Sang Calwan Arang, kroda mabang duka wuyungira, dening dinohan wuwus de Sang Yogîswara. ”Yan don inghulun awarangê ri kita. Nghulun mahyun lukata. Lěm<ě>h pwa lumukatênghulun. Lah misan-misan mami angěmasanang pataka papa kawignan. Lamakanê dak těluhe kita Rěsi Baradah”. Těhěr umigěl ta sang Calwan Arang, sumungsung kesa, hakwanya mulirak-mulirak, kadi nayana ning sang mong mahyun duměmakêng nara. Karanya karwa manuding ing Sang Maharěsi. “Pějah kita mangkê (w)wang dening nghulun Yogîswara Baradah, sugya tan wruha kita warang. Iking groda magang dak nghulun těluhe. Deleng denta Mpu Baradah”. Saksana rěmok tikang wrěksa groda
23b. Jika demikian ruwatlah saya Sang Pendeta. Belas kasihan berbesan saya.” Sang Pendeta berkata, “Saya tidak dapat meruwatmu sekarang.” Lalu Sang Calon Arang berkata marah, mukanya merah karena geramnya, akibat ditolak Sang Pendeta. “Itulah tujuan saya berbesan dengan kau. Saya ingin bersih dari mala. Kau menolak meruwat saya. Ya sekaligus biarlah saya akan mati dengan malapatekan dan kehancuran. Singkatnya akan saya sihir Resi Baradah.” Kemudian Calon Arang menari, membalikkan rambut di atas kepala, matanya melirik-lirik, bagaikan mata macan yang hendak menerkam orang. Kedua tangan menuding Sang Pendeta. “Matilah engkau sekarang olehku Pendeta Baradah, barangkali engkau tidak mengenal besan. Ini pohon beringin besar, hendak saya sihir. Lihat olehmu Mpu Baradah.” Segera hancur pohon beringin
24a. gang, de nikang sangět drěsti nikang Calwan Arang těkang wodnya. Tan dwa ngling Sang Mahamuni, “Lah, Ni Warang, těkakěn jugêki muwah paněluhtêka den asangět, masa nghulun kagawokana”. Těhěr binangět denira tuměluh. Ua tika mijil bahni muntab murub angabar-abar, lwir kadi gělap guměsěng ing sarwa taru, saka ring nayana, grana, srote, jihwa, murub muntab ry angga Sang Jatiwara. Tan wigani pwa ya Sang Jiwatma, ebaj denira ruměgěp urip ikang sarat. Mangling pwa Sang Mahawawal, “Tan pejah nghulun denta těluh, Ni Warang, kakukud uripta den inghulun, moga kita matiyêngkang pangaděganmw ika”. Ry uwusnya tiniban hastacapala de Sang Munîndra. Ya tika paratra Sang Calwan Arang, rikana pangaděganya juga. Dwadi umangěn-angěn siro Mpu Baradah rikang dalěm twas, “Uduh, during mamy awara-

24a. besar itu sampai akar-akarnya, akibat tatapan mata yang sangat sakti Calon Arang. Lalu Sang Mahamuni Baradah berkata, “Hai, Besan, keluarkan lagi sihirmu yang lebih sakti, masa saya heran.” Lalu olehnya dipercepat menyihir. Keluar api menyala berkobar-kobar, bagaikan bunyi guntur membakar semua tumbuhan, keluar dari mata, hidung, telinga dan mulut. (Api) menyala berkobar membakar badan Sang Pendeta. Tidak terganggulah Sang Pendeta, beliau enak olehnya memegang kehidupan di seluruh dunia. Sang Pendeta berkata, “Saya tidak mati kau sihir, Besan. Aku ambil nyawamu, semoga kamu mati di tempatmy berdiri itu.” Setelah itu Sang Pendeta mengenakanastacapala. Sang Calon Arang mati seketika, di tempat berdirinya itu juga. Mpu Baradah menjadi berpikir dalam hati. “Aduh, saya belum memberitahukan
24b. heng kalěpasan mareng ni warang. Lah wastu si kita ni warang waluya mahurip muwah”. Ya tika mahurip Calwan Arang. Těhěr runtik manguman-uman iking Calwan Arang. Lingnira, “Nghulun uwus paratra, apa pwa nghulun denta uripakěn manih”. Masama pwa Sang Munîndra. “E, Ni Warang dwan inghulun umuripakěnêng kita muwah, t urung mami mawaraheng kalěpasanta, mwang tumuduhêng swarganta, kalawan hilanga nikang wignantêka, makadi hurung wruh kita putus ing angaji”. Mwajar ta Calwan Arang, “Uduh, kalinganika mangka. Lah kamayangan lamun ana sihira Sang Yogiswarêng kami, lumukatênghulun. Nghulun mangke sumambaheng jang lěbu talampakan Sang Jatiwara, yalon lumukatênghulun”. Saksanômuhun pwa Sang Calwan Arang eng jěng Sang Munîndra, Ya tika winhutakěn kalěpasanira, mwang tinuduhakna ng swarga, mwang pasuk wětu nikang buwânatah.
24b. jalan kebebasan kepada Besan. Semogalah kau besan hidup seperti semula lagi.” Calon Arang hidup kembali. Kemudian Calon Arang marah mencaci maki. Ucapnya, “Saya telah mati, mengapa saya kau hidupkan kembali?” Sang Pendeta menjawab dengan tenang, “Hai Besan, tujuan saya menghidupkan engkau kembali, saya belum memberitahukan kelepasanmu serta menunjukkan jalan sorgamu dan menghapuskan nodamu itu, termasuk engkau belum mengetahui kesempurnaan ilmu.” Berkatalah Calon Arang, “Aduhai, itulah yang dimaksud sekarang. Nah, Syukurlah apabila ada belas kasih sayang Sang Pendeta kepada saya untuk melepaskan hamba dari dosa. Saya (hendak) menyembah di kaki Sang Pendeta sekarang, yang dengan perlahat-lahan hendak meruwat saya.” Lalu Calon Arang menyembah kepada kaki Sang Pendeta. Maka ditunjukkan kelepasannya, dan akan ditunjukkan jalan ke surga, serta seluk beluk kehidupan.
25a. Ry uwusira winarah-warahan tingkeng tin dya Sang Sri Yogîswara Baradah, suka ica lěga lila warana ajñana Sang Calwan Arang, tan katiling caranyêng nguni, anghing ginengnya ng wacana Sang Yogîswara. Pitutur i rāyu uwus riněngěnyatah, mwang karasa denika. Ya tikâmwit pwa sira Calwan Arang, mangastuteng jang lěbu talampakanira Sang Prawara. Ling Sang Mahamuni, “Lah, měntas kitâlukat lugas jati ni warang”. Ya tikâtěmahan paratra Calwan Arang, sida-sida lukat, umor sirêng atah. Tunwaněn sawa Sang Randa dya Sang Jiwatma, uwus lěbur awu tan pasesa. tang lingonyêka. Ya tika Si Wěksirsa mwang Mahisawadana, samyasurudayu, amalakwa wikonaneng Sang Mahamuni. Apa ta karana nika mangka, i reha nika tan kawasa tumut alukat pa-

25a. Setelah ia diberitahukan seluk beluk kematian oleh Sang Sri Yogiswara Baradah, senang, enak, lega, bebas, dan lepas hati Sang Calon Arang, tidak cenderung (berbuat) caranya semula, hanya nasihat Sang Pendeta yang dipegangnya. Nasihat utama telah didengarkan semua dan diresapi olehnya. Lalu Sang Calon Arang minta diri, menyembah dengan hormat pada telapak kaki Sang Pendeta. Sang Pendeta berkata, “Nah, pergi lepas kamu kembali semula telah diruwat Besan.” Demikianlah, akhirnya Calon Arang mati, berhasil diruwat, ia menghilang juga. Lalu mayat Calon Arang dibakar oleh Sang Pendeta, telah lebur menjadi abu tidak tersisa. Tidak disebutkan lagi. Kini Si Weksirsa dan Mahisawadana sama mendapatkan didikan (brahmana), minta dijadikan wiku oleh Sang Pendeta. Apakah sebabnya demikian? Sebab tidak mampu turut diruwat
25b. reng kalawan Randeng Girah. Ya ta sama winikon karwa dya Sang Munîswara. Tan warnan nikatah mwang Calwan Arang, sama Sang Jiwatma mahas pwa sira karsa ng Gira(h) ngka, tumilikeng Mpu Bahula, mapajara yan Calwan Arang uwus paratra. Sigra datang ta Sang Yogiîswarêng Girah, cumunduk pwa sireng kabuyutan ing (w)wong Girah. Dady ana wwang maweh wruh mareng siro Mpu Bahula, yan Sang Munîndra datang. Tan dwa mahasewa siro Mpu Bahula, eng Sang Jatiwara, atur sambah anuhun jang talampakanira Sang Mahamuni. Lěbu kang anêng talampakanira yadi Sang Witaraga, dinilatan pinakôpajiwa mwang ěnahakna ng wunwunan de Sang Mpu Bahula. Mangling pwa Sang Yogîswara, “E Mpu Bahula nghulun amuhutê ri kita, warang mami Calwan Arang uwus paratra ya. Sida mur lukat sida de ninghulun, mangkweki karsaninghulun, laku ta kiteng nagara, pamatureng Sri Narêndra yan Calwan Arang uwus pějah. Si Wěksirsa,
25b. bersama janda di Girah. Mereka berdua dijakan wiku oleh Sang Pendeta. Tidak disebutkan Calon Arang. Sang Pendeta ingin pergi ke Girah mengunjungi Mpu Bahula, hendak memberitahukan bahwa Calon Arang telah meninggal. Sang Pendeta segera datang ke Girah, masuk ke kabuyutan orang Girah. Orang memberitahu Mpu Bahula, bahwa Sang Pendeta datang. Mpu Bahula segera menyongsong (kepada) Sang Pendeta, menghormat dan menyembah di telapak kaki Sang Pendeta, debu yang ada di kaki Sang Pendeta yang bebas dari nafsu, dijilati dijadikan sumber penghidupan dan ditempatkan di ubun-ubun oleh Mpu Bahula. Sang Pendeta berkata, “Hai Mpu Bahula, sya memberitahukan kepadamu, besanku Calon Arang telah meninggal. Sempurna lenyap teruwat dari mala olehku. Sekarang begini kehendak saya, pergilah engkau ke kerajaan, agar memberitahukan kepada Sang Raja bahwa Calon Arang telah mati. Si Weksirsa
26a. mwang Mahisawadana uwus asurud ayu angawasya, karwa amarěkêng nghulun. Aturanta yan nghulun ana ngke,” Saksanâmwit angastuti, siro Mpu bahula ri jang Sang Mahamuni. Mahas ta sirêng nagara. Tan warnanan ana ng awan siro Mpu Bahula, sigra datang pwa sirêng rayja. Pangguhnira Sri Naradipa sědang ana sira tinangkil, atěngêng tingkang panagkilan. Parâdipati Patih Amangkubumi, makadi Rěsya Bujangga Siwa Bra(h)mana, tan ya uninga tikang para satryâdi. Sopacara sama sri tininghalan, saha kandaga těwěk, sapanda-panda. Sadatangira siro Mpu Bahula, kady asinang tingkang yati manguntur, sama cingak tikanang wwang panangkilan. Tan dwa anangkil parek těhěr umatur siro Mpu Bahula. Lingnya, “Pukulun sira sang amawa rat sahaturane Mpu Bahula, eng Paduka Batara, pun Calwan Arang sampun paratra, dya Sang Mu-
26a. dan Mahisawadana telah menerima ajaran yang baik dan pengawasan Pendeta. Keduanya akan mengabdi padaku. Beritahukanlah bahwa saya ada di sini.” Segera minta pamit menghormatlah Mpu Bahula di hadapan Sang Pendeta. Pergilah dia ke kerajaan. Tidak diceritakan perjalanan Mpu Bahula, segera datanglah dia di kerajaan. Dijumpainya Sang Raja sedang di penghadapan, tenang di tempat persidangan, (dihadiri) Para Adipati, Patih Amangkubumi, Resi, Bujangga Siwa, dan Brahmana. Tidak terkira jumlahnya (dari) para satria utama. Seluruh upacara sama indah dilihat, disertai tempayan logam dan keris, dan bermacam-macam pandan. Setelah datang Mpu Bahula bagaikan menerangi (Sang Pendeta) di Manguntur. Orang-orang serentak tercengang di tempat pertemuan. Segera menghadap dekat, Mpu Bahula berkata. Ucapnya, “Tuanku penguasa dunia, Mpu Bahula memberitahukan kepada Tuanku, Calon Arang sudah mati oleh
26b. niwara. Pun Wěksirsa, mwang Mahisawadana, sampun asurud ayu, samângawasya nuhun jang lěbu talampakanira Sang Yogîswara. Sang Munîndra mangke sira woyêng Girah ngkana”. Mwajar ta Sang Naranata, ”E bahagya si yan mangkadi lingtêka Mpu Bahula, pinakasuka n ingong kady aturta yan sira Sang Mahamuni ana ng Girah ngka. E Patih Darmamurti, padandan syandana kita, mwang aliman, ingong jaga amarěkêng Sang Jatiwara, kalawan yayîswari tumut mareng Girah”. Akrigan tikang wwang sanagara, umwang gumuruh swaran ing taběh-taběhan, gong gěnding curing ing abarung tan paparungwan. Pangkrik ning kuda krěbět ning dwaja kětěb ning lumampah, kadi bubula tang buhtala, lam-
26b. Sang Pendeta. Si Weksirsa dan Mahisawadana telah menerima pengakuan suci Sang Pendeta, bersama-sama mohon dan menjunjung Tuan Hamba Sang Pendeta. Sang Pendeta sekarang ada di Girah.” Sang Raja bersabda, “Hai, bahagialah jika seperti pemberitahuanmu Mpu Bahula. Aku menjadi senang sesuai dengan ucapmu apabila Sang Pendeta berada di Girah. Hai, Patih Darmamurti, siagakan keretamu dan gajah. Saya akan bersiap-siap mendatangi Sang Pendeta disertai permaisuri ikut ke Girah.” Orang-orang seluruh kerajaan berbondong-bondong, berdengung dan bergemuruh suara bunyi-bunyian, gong nyanyian, curing bersamaan tanpa didengarkan. Ringkik kuda, kibaran bendera, hentakan kaki orang berjalan bagaikan belah dunia. Jalannya
27a. pah nikang wadwa sěsěk syuhpěnuh ikang awan tan papěgatan, lwir larwan-larwan, umijil [ma] sakêng wiwaranika. Tan lingěn laku Sang Natêng hěnu, sopacara sri dinirya, t papando rowangira ugihan pipingitan. Ana nunggang sakatra lyan tatan kinaharsan madarak adarat kunang, wan maguywa-guywan, pada wijah-wijah polahnya. Sigra datang pwa ya Sang Bupati ng Girah. Tan lingěn ikanang wwang manonton. Ana kapwa manonton, ana kawudan kapiwure kesa. Ana kelangan ken nika tan katolih, dening gěngya mahyun umulata, waneh malajang kapinyanděm. Tan dwa jumujug ngkanang kahananira Sang Yogîswara Baradah, ana ng kabuyutan ing (w)wong Girah. Sadatangira ngkana Maharaja Erlanggya, saramânapa Sang Jiwatma. Lingnira, “Om-om pwangkulun Sang Prabu, bahagya yan datangê nghulun, kamantyanta de Sang Prabu sumadyêng sang (w)wong kabranan,
27a. prajurit sesak berdesakan memenuhi jalan tanpa henti-hentinya bagaikan laron keluar dari sarangnya. Tidak diceritakan perjalanan Sang Raja di jalan, dengan semua upacara peninjauan. Samar-samar memakai perisai bersama temannya. Ada yang naik kereta, yang lain tanpa dirasakan berjalan kaki, yang lainnya bersenda gurau, perbuatannya hiruk pikuk. Sang Raja segera tiba di Girah. Tidak diceritakah orang-orang yang menyaksikan. Ada yang menonton, ada tanpa pakaian, dan rambut terurai. Ada yang kehilangan kain tidak diperhatikan karena besar keinginannya hendak melihat. Ada lagi yang berlari jatuh ke tanah. Akhirnya langsung datang di tempat Sang Pendeta Baradah di kabuyutan orang-orang Girah. Setelah datang Maharaja Erlangga ke sana, Sang Pendeta menyambut hormat kepada Sang Raja. Katanya, “Om-om Tuanku Paduka Raja, bahagialah apabila mengunjungi hamba. Segeralah Sang Raja menyucikan orang-orang yang sakit.
27b. lah sama linggiyêngke sang amawa nagara. Nghulun kataknê ri pějah niking Calwan Arang, Si Wěksirsa, mwang Mahisawadana, uwus ya masurud ayu, milwa ya ngumilageng nghulun”. Mangling pwa Sri Naradipa, “Bahagya sya pukulun, yan pějah niking Calwan Arang. Antyanta tusta manah i nghulun. Mur mangke kalěngkan ing buwana gělah-gělah ing sarat karěsrěs ing jagat, uwus-uwus kadi tarulata gulma janggama, masa hama katrini, lěbu mělětu(k) alisyus milěk, ruksa rwan ika ruru tibêng butala, aminta-minta jawěh tan ana. Mangkana sama nikang nagara, uwus ruksa tan wring deya i nghulun. Tan pateja ikang nagara, de nikang Calwan Arang, aminta-minta urip tan ana. Mangke pwa sadatangira lěbu talampakanira ana ng Girah ngke, kadi tarulata angayunakěn tanggal ing masa kartika, dening lěbu talampakanira anetes i gangga tirta kamandalu. Tan wruheng waluyâgěsang tikang sanaga-
27b. Nah, silakan duduk bersama di sini Sang Penguasa Negara! Saya akan menceritakan tentang kematian Sang Calon Arang. Si Weksirsa dan Mahisawadana (mereka) telah menerima ajaran yang baik, ikut membebaskan diri dengan saya”. Sang Raja berkata, “Bahagialah saya, apabila Calon Arang mati. Sangat senang hati saya. Telah hilanglah sekarang noda dunia, yang membuat kekotoran seluruh dunia dan ketakutan dunia. Dapat dikatakan bagaikan tanaman merambat, gulma, dan benalu, pada bulan ketiga, debu berterbangan oleh putaran angin berkisaran, kering daunnya jatuh runtuh ke bumi, minta hujan tidak ada. Begitulah persamaannya dengan negara, telah rusak tidak tahu menumbuhkannya. Negara tidak bersinar oleh perbuatan Calon Arang, minta-minta hidup tidak ada. Sekarang setelah Sang Pendeta terhormat datang di Girah di sini, bagaikan tanaman merambat mengharapkan datangnya bulan Kartika (Oktober-November), oleh karena Tuan hamba seperti meneteskan air suci Gangga, (dan) air penghidupan. Tidak akan disangka hidup kembali
28a. ra muwah de Sri Munîndra. Mangke pweki pakulun, pira-pira utangenghulun, ring lěbu talampakanira Sang Jatiwara. Gang tan kena piněluk, dawa tan kěna děpanana. Tan kěna nghulun sahur, anghing ng(h)ulun sakarěh-karěh inghulun hělěm sumahuram e(ng) lěbu talampakanira Sang Yogîswara, dening tan sipi-sipi gange utang inghulun”. Mawacana pwa munîswara, “E, niskarana wuwus (S)ang Prabu ika mangkana. Durung tělas pwa den I nghulun umutahakěn nikang Calwan Arang. Ry uwus pwa ya pějah ya têka kahyun inghulun gawyaněn ayu muwah. Ikang Banaspati gělah-gělah ikêng Calwan Arang, dady ana dangka iing Girah prascitaněn, kabaktyanana dening (w)wong Gira(h) ngke atah. Arananêng Rabut Girah. Tan ana umigrahana muwah ikeng nagara lyan paminggir. Apan uwus (s)ida Rabut Girah”. Amintuhu ta Sang Narêndra, sotusira Sang Yogîswara. Mangling muwah Sang Mahasan-
28a. kerajaan oleh Sang Pendeta. Sekarang begini Tuanku, berapakah hutang saya kepada Tuan Hamba Pendeta yang terhormat, besar tidak dapat dipeluk, panjang tidak dapat diukur dengan depa. Tidak dapat saya jawab, tetapi saya akan membalas sedapat-dapatnya nanti kepada Sang Pendeta terhormat, karena tidak terhitung besar hutang saya.” Berkatalah Sang Pendeta, “Hai, tanpa alasan ucapan Sang Raja yang demikian. Saya belum membersihkan muntah Calon Arang. Setelah dia mati saya ingin membuat upacara pembersihan lagi. “Setan Banaspati” kotor Calon Arang, akan dicandikan di Girah dan disucikannya, supaya dipuja orang-orang Girah, disebutlah Rabut Girah. Tidak ada yang hendak merusak lagi, kerajaan itu hingga daerah pinggiran, sebab Rabut Girah sudah aman.” Sang Raja menyetujui hal itu, atas perintah Sang Pendeta.
28b. ta, “E Sang Prabu umantuka jugê karuhun mareng nagara. Nghulun lagy amrascita ta lětěh iking Calwan Arang. Yan nghulun uwus amrascita iking Rabut Gira(h) ngke, nghulun maraheng rajya nagara, umikweng Sang Prabu”. Mwajar ta sang Nata Erlanggya, ”E, kalinganika mangka, mangke ta pukulun uwus kariyan”. Wacana Sang Mahamuni, “yan abot adangan, mangke ta pukulun ayun amwit ra putu lěbu talampakanira Sang Jiwatma. Mantukâruhun marêng kadatwan ra putunira. Pun Kanuruhan den ipun kantun iriki, umiringeng lěbu talampanira, marêng rajya nagara”. Hělěm tan amwas mantuk ta Sang Prabu, ingiring dening wadwanira atah. Tan warnanan pwa sira ng awan, sigra datang pwa sirêng kadatwan. Lingěng ta sang Yogîswara Baradah, ana ng Girah amrascita Calwan Arang, beya pwa sakeng Sang Nata. Ken Kanuruhan mangarwa yan i Sang Mahamuni, sangkěp têkang saji-saji.
28b. Sang Pendeta berkata lagi, “Hai, Sang Raja silahkan pulang saja dahulu ke kerajaan. Saya sedang membersihkan mala yang dibuat Calon Arang. Apabila saya telah selesai membersihkan Rabut Girah ini, saya datang ke pusat kerajaan,mengikuti Sang Raja.” Raja Erlanggya berkata, “Hai, sesuai dengan ucapan begitu, sekaranglah Tuan menyelesaikan.” Kata Sang Pendeta, “Apabila ada berat ringan, sekaranglah cucu Tuanku Sang Pendeta ingin pamit, akan pulang dahulu ke kerajaan cucu Tuanku. Pun Kanuruhan biarlah tinggal di sini untuk mengiringkan Sang Pendeta pergi ke istana kerajaan.” Kemudian Sang Raja pulang segera, diikuti oleh pasukannya. Beliau tidak diceritakan dalam perjalanan, segera sampai di keraton. Diceritakan Sang Pendeta Baradah ada di Girah menyucikan mala Calon Arang, (atas) biaya dari Sang Raja. Ken Kanuruhan membantu pekerjaan Sang Pendeta, lengkap dengan saji-sajian.
29a. Ry uwusira amrascita, sida ingaranan Rabut Girah, pinaka kabuyutan ing (w)wang Girah, katěkan ing mangke. Siněmbah ingarcamana, uwus (S)ang Mahamuni karyanira, tan amwas umilag pwa sira madampa syandana. Ken Kanuruhan mahawan aswa, umikuheng jang Sang Jatiwara, lakwa mareng nagara. Tan kantun siro Mpu Bahula manitih ya wayja bang. Tan lingěn pwa sira nga awan. Sigra datang ta sirêng nagara, kawětra heng Sang Prabu yan Sang Yogîswara datang. Tan dwa umjil Sang Prabu Erlanggya sakeng kadatwan, amapageng Sang Mahamuni Baradah, wangěn ing jaba kuta niking manguntur. Umwang swara ning taběh-taběhan, gong gěnding pěreret (t)an paparungwan. Kadirya pwa Sang Yogîswara de Sang Naranata. Saksana tumurun ta Sang Narendra sakêng sakata, těhěr ingiringakenira ta Sang Mahamuni marêng kadatwan. Anulya lininggyakěnira Sang Maha-
29a. Setelah selesai membersihkan mala, jadilah dinamai Rabut Girah, menjadi tempa suci orang-orang Girah sampai sekarang. Dipuja dan dihormatinya. Sang Pendeta mengakhiri pekerjaannya. Segera pergilah beliau naik kereta tandu. Ken Kanuruhan naik kuda akan mengikuti perjalanan Sang Pendeta menuju ke kerajaan. Tidak ketinggalah Mpu Bahula menunggang kuda merah. Tidak diceritakan beliau di jalan, segera sampai di kerajaan. Sang Raja ingat bahwa Sang Pendeta datang. Sang Raja Erlangga segera keluar dari istana, menjemput Sang Pendeta Baradah, sampai di luar kota di alun-alun. Ribut oleh suara musik, gong, alat musik pereret bersama-sama. Demikianlah Sang Pendeta diperlakukan oleh Sang Raja. Sang Raja segera turun dari kendaraan, lalu akan menyerta Sang Pendeta menuju keraton. Kemudian dipersilahkan duduk Sang
29b. rěsya ring patanya anta. Kunang sang Naranatâlinggih sira woyêng palipir. Tan dwa mwajar ta Sang Narêndra, matur eng Sang Mahasanta, “Pukulun saturê pun Erlanggya, kahatur ing lěbu talampakanira Sang Jatiwara. Mangkwêki sampun krěta ikang sanagara de Sang Munîswara. Mangke ta pukulun kahyun ing ra putunira, mahyun umikuweng jang Sang Mahamuni, aněda sih Sang Jatiwara. Tumuta tumaki-taki Sang Hyang Darma, asurud ayu wara tuminggalakên ikang budi mahala. Bangga kuhaka paradara cara cara mareda, ikang dremba, moha, loba, dama creyan, trěsna gang, sungsut, sadaka forawa kagugwa pwa dera putunira. Uwus prabu wisesa nyakrawati, suka pradana wah akarawahan, wayo sarwa makweh tan lingěn ikang ratna rajya mulya, anang kadatwan. Anghing kapti ning ra putunira mangke, wruha tingkah ing agurwan-gurwan, mangrasa ana
29b. Resi di balai gading. Adapun Sang Raja duduk di balai samping. Lalu Sang Raja berkata, memberitahukan kepada Sang Pendeta, “Tuanku, segala ucapan Raja Erlangga, hendaklah diterima di hadapan Tuan Sang Pendeta. Sekarang ini kerajaan telah aman oleh Sang Pendeta. Sekarang keinginan cucu Tuanku ingin mengikuti Pendeta yang mulia, minta belas kasih Sang Pendeta. Akan turut mempelajari Sang Hyang Dharma, minta menerima ajaran yang baik seorang pendeta menlepaskan pikiran hina, memahami ajaran hukum. Pikiran jahat, perbuatan zina larangan dunia, rakus, hilang kesadaran, loba, hilang kontrol diri, creyan, cinta yang besar, sedih, berteman, bijaksana pikiran kuat oleh cucu Tuanku. Setelah menjadi raja berkuasa, senang memberi anugerah berlebih-lebihan dalam lahir, kaya segalanya serba banyak. Tidak disebutkan permata kemuliaan kerajaan, ada di dalam keraton. Adapun keinginan saya sekarang hendak mengetahui seluk beluk berguru, agar merasakan
30a. Sang Hyang Darma. Wruheng kapatin mwang kang ungsiněn, wruha isi ning swarga naraka, mwang pasuk wetu ning buwana agung alit, wruhêng margâgung angěněrgana simpangan, kang yogya tutěn de Sang Wusman, mwang kapanggihnya de sang mahawan marga ngkana”. Mahangkana aturira Maharaja Erlanggya ring sang Mahamuni. Mangling pwa Sri Munîndra Baradah, “Uduh rahayu dahat wuwus (S)ang Prabu, antyantê yukti nikang sarat yan mangkana. Kita pwa ruměgěpeng Sang Hyang Darma, mwang umowahana ng budi mahala. Tan sipi yukti ratna nikang nagara”. Mwajar ta sang Nata muwah, umwatur tingkeng sasari, “Pukulun pira ta gang ikang sasari, kang kahatureng lěbu talampakanira? Kunang pirak, winarah jugêki putnira, ring nista madyôtama ikang sasantěn”. Mwandika pwa Sang Mrědu, ”E, kalinganika mangka karta ning Sang Prabu, nissarana ika tingkahing beya. Yadyan tan pabeyaha,
30a. Sang Hyang Dharma. Mengetahui jalan kematian dan yang dituju. Mengetahui isi surga dan neraka, keluar masuknya dunia besar dan dunia kecil. Mengetahui jalan utama, jalan lurus, dan cabang-cabangnya, yang patut diketahui oleh (orang) yang telah sempurna, dan dijumpai oleh orang yang berjalan di sana.” Demikian ucapan Maharaja Erlangga kepada Sang Pendeta. Sang Pendeta Baradah pun berkata, “Aduh ucapan Sang Raja sangat baik, sangat benar sesuai dengan dunia apabila demikian. Anda hendaklah memegang teguh Sang Hyang Dharma dan mengubah budi jahat. Tidak sedikit nyata benar permata kerajaan.” Sang Raja berkata lagi, menanyakan pembayaran upacara. “Tuanku, berapakah besar pembayaran upacara itu, yang harus diserahkan kepada Tuan? Adapun perak, beritahukan juga kepada saya, tentang nista madia dan utama pembayaran upacara itu.” Sang Pendeta berkata, “Wahai, kalau demikian permintaan Sang Raja, masalah besarnya bantuan biaya itu, walaupun tanpa biaya,
30b. yan atěgaw ing tuhuwa kewala kagurwan-gurwan, sama pwa lawan abeya. Ring ngabeya yan tan atěgwing tuhu ring Sang Guru, pada kalawan tan beya, tan kadi ring tegw ing tuhu uměntasakěn deha saking ngke. Nghulun mangkyâwaraheng beya, mwang lwir ikang sasantěn. Ikang pirang sabuwana ngaran, yêka ta pongkab sabda ngaranya. Batur ing sasari, kang sapaha nista ika. Madya ikang patang iwu, utama walung iwu, utama ning utama walung laksa. Yêka gêng lit ing sasari. Iwa mangkana yan tan atěgw ing tuhu, denya gurwan-gurwan, sama kalawan kang tan pasasantěn. Kang atěgw ing tuhu juga yěka makasasari, ot (t)atan ot angel nora udan mwang panas, yan pangutus ing guru linakwanan juga. Tan wěnang manikělakna ng tuduh, yêka makasasari. Utama yan aging sasantěn, tur atěgw ing tuhu, mwang tan panikělakěn tuduh. Utama dahat yan ana wwang maha-
30b. apabila sungguh-sungguh memelihara kelangsungan pendidikan, sama pula dengan besarnya biaya. Dalam hal biaya apabila tidak kuat dan sungguh-sungguh terhadap Sang Guru, sama dengan tanpa biaya, tidak ternilai kesungguhan itu seperti akan mengantarkan dari tempat ini. Saya memberitahukan tentang biaya dan bermacam-macam biaya itu sekarang. Yang disebut perak sedunia, itulah pembuka kata namanya. Yang disebutbaturing sasari, yang terkecil 1600. Yang menengah 4000, yang utama 8000, yang paling utama 80.000. Itulah besar kecil upah. Kendati demikian jika tidak bersungguh-sungguh dalam berguru, sama dengan tanpa pembayaran. Sungguh-sungguh dan teguh itu menjadi upah juga. Berat dan tidak berat (ringan), sulit, tidak ada hujan dan panas, apabila diutus oleh guru dilaksanakan juga. Tidak pantas membantah perintah, itu sebagai upah. (Disebut) utama apabila besar upah, juga (orang) bersungguh-sungguh, lagipula tidak membantah perintah. Amat utama jika ada orang seperti
31a. ngkana.. Kita pwa Sang Prabu, yan pajěg ing karya moyah arěng, sakahyun Sri Narapati juga dawning sasari. Nghulun tan wěnang yan umastiya”. Mwajar ta Sang Sri Narêndra, “Ikang walung iwu pukulun, kalakwan de ranak lěbu talampakanira, katura ng paduka Sri Munîndra.” Mangling ta Sang Jatiwara, “Lah amangiděpakěn nghulun, ri wacana Sang Naranata. Nghurun mawarah tingkah ikang puspa, nora agroda tan kajěng sakti, sědah pitulikur apwan, wadahi ng sangkwa lingganya rukma. Pucai sotya mirah, sekar ura nika kañcana mwang salaka luru. Palwa den atipis gunting ika, wijanya mirah sahana nika. Ana pwa sasar-sasaranta atapa, satiba-tibanta kinamulan ing rat, mwang kinatongan ing buwana jagat, makanguni paranusa baktya, pranatê ri kita”. Amintuhu pwa Sang Naranata, ri pawarah Sang Mahamuni. Saksana motus ta sira, mandandani puspa mwang sěkar ura, wija. Makanguni tikang a-

31a. demikian. Demikian pula sang Raja, apabila rencana membuat tapa, menurut keinginan Sang Raja dalam menentukan upah. Saya tidak berhak memastikan itu.” Berkatalah Sang Sri Raja, “Delapan ribu itu Tuanku, dijalankan oleh anak Tuan, akan diserahkan kepada Sang Pendeta.” Sang Pendeta berkata, “Ya, saya akan menerima ucapan Sang Raja. Saya akan memberitahukan sifat bunga-bunga, tidak ada beringin yang tidak sakti pohonnya, sirih 27 dan kapur, ditempatkan pada mangkuk berlalpis emas. Puncaknya batu permata mirah, bunga-bungaan uraiannya emas dan perak bersinar lembut. Itu ditempa dengan tipis dan gunting, biji mirah seadanya. Adapun Tuanku (sangat) tersesat dalam bertapa, di mana pun Anda datang akhirnya mulainya bumi, serta dipuja-puja oleh seluruh dunia. Sejak dahulu orang-orang di pulau lain berbakti, menghormat kepada Anda.” Sang Raja membenarkan, ucapan Sang Pendeta. Beliau segera mengutus (untuk) mempersiapkan bunga, bunga urai, dan biji tabur, sebagai persiapan awal.
31b. yunan. Sampun sama dinandan pěpěk atah. Tan ilang takwanakna, isi nikang ratna dukarâdri, makadi ikang papajangan sampun pwa yadinandya-nandya. Antyanta langěn ika. Sang Prabu sampun malih sira adiwasraya, kalih sira paramêswara. Sampun malih sangkěp ikang saji-saji, konang-unang tiningalan. Marěk ta Maharaja Erlanggya eng Sang Mahamuni Baradah, ngkana ng papajangan. Tan sipi-sipi lalěh nika, kumutug kukus ing asěp-asěp, mwang dupa dipa, aměpěki tikang buwanantara, kongas těkêng akasa. Rsigana sahana nikang langit, kagyat umungas ikang dupa dipa, sama nonto(n) sakêng gaganântara, makadi umuji ulahira Maharaja Erlanggya, kadi milwa añjěněng ya mastwakěn tingkahira. Umwang ikang taběh-taběhan, lyan rěgang sangka gěnda-gěnding parěng umuni. Pěreret mwang suruny agěndang gong abarung tan
31b. Segalanya telah siap sedia, tidak ada yang kurang, berisi permata dari gunung terutama hiasan istana itu telah disiapkan. Sangat indah itu. Sang Raja telah menyucikan diri, berdua dengan permaisurinya. Sajian telah disiapkan lengkap, sangat mempesonakan dilihat. Maharaja Erlangga mendekat kepada Sang Pendeta Baradah, (di sana) di tempat penyambutan. Bukan main pesonanya, asap mengepul berbau harum dan pendupaan menyala, memenuhi seluruh bumi, tersebar hing di angkasa. Golongan resi di langit segera (melihat) pendupaan mengepul tebal, semua menonton dari angkasa, bagaikan memuji perbuatan Sang Raja Erlangga, seperti ikut hadir memberi restu peristiwanya. Bunyi-bunyian ramai, termasuk alat musik instrumen tiup, gong, dan gendang berbynya bersamaan. Pereret, alat musik angin, gendang, gong serentak
32a. paparungwan. Mangandika pwa Sang Jatiwara, “E para ngke kita Sang Prabu. Mangkweki nora nghulun angomani mare kita těkêngong sěděpi basaja, ingkaneng jga ninghulun palinggya ngka, ngong sěděpinya kita Jatiningrat puspatanta”. Sumambah pwa Sang Prabu kalih pramêswarinira, ring Sang Yogîswara Baradah. Ingingsar ikang puspa eng sangku, dinasaran pastan kañcana, kengsar ping tikga ikang puspa. Tan dwa siněděpan ta Sang Prabu, kalih pramêswarinira dya Sang Mahajiwatma. Ry uwusira sahângaskara, těhěr winarah-warah ta sira lwir ing Sang Hyang Darma, lwir ing dumadi mwang rasan ing tan pwa dadên wěkas ing alit agung. Tělas pwa denira mawarah. Ya tika anumuhut ring niti yogya, rahaywa nikang lampah, linakwakěnira. Ikang atapêng rajya, mwang atapêng giriwana, lan tingkeng catur asrama winarahakěnira. Lwirnya, Agrahastana, Awanapastra, Abhiksukana,

32a. berbunyi riuh. Sang Pendeta berkata, “Silahkan datang ke mari Paduka Raja. Sekarang ini saya belum melakukan upacara sěděpterhadapmu, saya minata duduk di sana juga. Saya (membuat) upacara sěděp untuk Anda dengan gelar Jatiningrat.” Sang Raja bersama permaisuri menghormat kepada Sang Pendeta Baradah. Dipindahkan bunga-bunga di dalam mangkuk, didasari emas, bunga itu digetarkan tiga kali. Segera diupacarai sang Raja bersama istrinya oleh Sang Pendeta. Selesai upacara, beliau diajarkan tentang Sang Hyang Dharma, mengenai kelahiran dan rasa ketidakjadian serta akhir segala yang ada, baik kecil maupun besar (di dunia). Semua telah diajarkan olehnya. Itu diberitahukan secara rahasia pengetahuan menuju jalan kebenaran, akan membuat perjalanan selamat, dijalaninya, yang bertapa di kerajaan, menjadi pertapa di hutan dan gunung. Lagi pula tata cara catur asrama diberitahukannya, seperti :Agrahastana, Awanapastra, Abiksukana, dan
32b. Brahmacarina. Artanya, Agrěhastana ngaranya, wikw araby anak-anak aputu. Wanapastra ngaranya, ikang adukuh těngah ing alas gang, wana ngaran ing alas, patra ngaran ing gogodongan mwang sukět. Mary amangan yang tan olihnya angrěnggut sukět godong kanang dukuhnya. Matya uripa, tan kencak pwa ya sakêng sana. Ikang biksuka ngaranya, ikang mahapandita mukti, wěnang mamtyani, wěnang adrěbya kawula sakalwira, mwang sakawongan ing wwang makahuluna, mapatni manjajamaha, tan sikaraněn de Sang Prabu, apan uwus linggyanya mangkana. Brahmacari, ya pwa ngaranya. Ia caturbeda lwirnya, Ana suklabramacari, ana tan trěsnabramacari ana sawalabramacari, ana bramacari těměn. Suklabramacari ngaranya, anaking alěbu guntung during wruh rasa ning sěkul ulam, mwang rasa ning sala-
32b. Brahmacarina. Artinya : Agrahastana artinya “Pendeta yang beristri beranak dan bercucu.” Wanapastra artinya “bertempat tinggal di tengah hutan lebat,” wana artinya “hutan”, patraartinya “daun-daunan”, dan “rumput.” Berhenti makan apabila tidak dapat memetik rumput dan daun (di sana) di pertapanya. Baik hidup maupun mati tidak berpindah dari tempat itu.Biksuka artinya “pendeta yang sejahtera,” berwenang membunuh, berwenang memiliki hamba sahaya secukupnya, beristri dan berhubungan seksual, tidak akan dihukum oleh Sang Raja, sebab telah pada tempatnya demikian. Brahmacariyanamanya itu Catur Beda, yaitu Suklabramacari, tan trěsnabrahmacari, swalabramacari, dan bramacari těměn.Yang disebut Suklabramacari adalah orang (yang) bertapa, belum mengetahui rasa nasi dan daging, rasa hubungan suami
33a. ki sapatni durung wruh. Ajar-ajar sangkat alit. Yêka suklabramacarya ngaranya. Ikang tan trěsna brahmacari, dangu budy amběk bangga kuhaka, ya tika mangguh warah ayu, mwang rasa sakěcap rwang kěcap, tur karasâtah denya. Těhěr atinggal kadadin, mwang atmaja, patni, tan pakarana, anuly ajar-ajar. Yêka tan trěsna brahmacari ngaranya. Sawala brahmacari pwa ngaranya, hawanâtukar těka swamiya, katitihan pwa ya merang makanguni yan ingadu dening tuhan, tan pangěnoh merang, pwa ya, anuly angajar-ajar. Sawalabrahmacari ika. Ikang brahmacari těměn pwa ngaranya, sarupa-rupa ning sang wiku, yan pratyaksa wruheng rasa kabeh, mwang wruh pasuk wětu ning buwana jagat. Unggwan, makadi yan uwus pinutusakěn angaji. Tělas ing darmâtah. Yêka brahmacari těměn pwa ngaranya. Ika ta catur asrama ngaranya. Linggihira Sang Ma-

33a. istri belum tahu. Menjadi pertapa terus dari kecil, itu namanyasukla bramacarya. Yang disebut tan trěsnabrahmacarimemiliki budi pikiran (tidak) bohong merusakkan dharma, yaitu mendapatkan ajaran mulia, dan merasakan makna sepatah atau dua patah kata, lalu merasa banyak olehnya. Akhirnya, meninggalkan asalnya, anak, dan istrinya tanpa alasan, lalu belajar. Itu namanya tan trěsnabrahmacari. Swalabramacari itu namanya, ialah terjadi perselisihan dengan istrinya, menimbulkan rasa malu, lebih-lebih jika disuruh berperang oleh Tuannya. Dia tidak berhasil malu, lalu bertapa. Bramacari těměn itu namanya, setiap pendeta yang nyata tahu rasa semua dan mengetahui seluk beluk alam semesta. Tempatnya, (seperti) jika telah sempurna mantera. Habis dharma semua, yaitu bramacari těměn namanya. Itu catur asrama namanya. Kedudukan Sang Pendeta
33b. hapandita sowang-sowang. Têngětakna haywa malupa, kalawan kitânaku Sang Prabu, tapantêng rajya. Away kita tan umiring tingkah ikang dangu, aywânângurangy anglintanga sita sitantêng buwana. Kang ana ng kuna den ana samangke, ikang norêng kuna dn nora mangke, ikang katama katěmu juga den umaksih, denta umiring. Away ta kita tan pagaman-gamanta wěksa, ring wadwantêkâtah. Ana  pwa ikang Dewasasana, Rajasasana, Rajaniti, Rajakapa-kapa, Manusasana, Siwasasana, Rěsisasana, Adigama. Ika ta jěněngakna denta, enak pwa pamuktyantêng sarat manyakrawati. Kitêng bumi Jawadwipa ngke, tapi těkêng Nusantara kawasa. Inak ta tâmbek nikang sarat kabeh denta, makadi sira uwus watak Sang Hyang Darma, wruh kraman ing pati kalawan mahurip, wus wruhêng swarga nara-

33b. masing-masing. Ingatlah itu jangan lupa (dengan) kamu, anakku Sang Raja, tapamu di istana. Janganlah tidak mengikuti prilaku masa lalu, jangan ada yang mengurangi dan menambah warna putih dunia. Yang ada pada waktu dahulu hendaklah ada pada waktu sekarang, yang tidak ada pada waktu dahulu hendaklah tidak ada pada waktu sekarang. Yan gmendalam dijumpai juga olehmu memandang, turuti (lah) olehmu. Janganlah engkau tidak perhatikan rakyatmu itu. Ada yang disebut Dewasasana, Rajasasana, Rajaniti, Rajakapa-kapa, Manusasana, Siwasasana, Rěsisasana dan Adigama. Itulah hendaknya agar senang hati olehmu, enaklah dinikmati di dunia menyakrawati, bukan saja di pulau Jawa di sini, tetapi juga termasuk berkuasa di Nusantara. Senang pikiran seluruh dunia olehmu, sebab engkau telah mempunyai watak Sang Hyang Dharma, mengetahui rahasia hidup dan mati, telah mengetahui surga dan neraka.
34a. ka. Waspadêng kahulihanta, wruh kita pasuk wětu ning buwana kabeh, mwang ugěr-ugěr ing sarat. Tan ana kasandeyantêng buwana, engět-engět denta pwawarah nghulun Sang Prabu, away malupa”. Mwatur pwa Sang Nata, eng Sang Munîndra, “Atěda tanuja lěbu talampakanira Sang Jatiwara, ri pitutur Sang Yogîswara”. Tělas pwa inuhutakěn de Sang Muniwara, antyantê sih Sang Satwika, eng ranan Sang Wascita, yayâpinandaman, dening ling Sang Darmâtma. Ry uwus pwa mahangkana luwaran karya Sang Bramila. Ya tika siniwinira ta sang sramânêng rika, pinupundutan ta sira tadah. Tan ilang takwanakna, sêsi nikang ratna dukarâdri, ana ngke, Sang Naranata kalih binaji angyapêng sira, tan lingěn ikang ugi yan pipingitan, mwang papando rawongira, sami

34a. Waspada dengan keberhasilanmu. Kamu tahu seluk-beluk dunia dan tata tertib dunia. Tidak ada yang patut dikhawatirkan di dunia, ingatlah pemberitahuanku, Sang Raja, jangan lupa.” Berkatalah Sang Raja kepada Sang Pendeta, “Mohon pamit putra Tuan Hamba Sang Pendeta atas nasihat Sang Pendeta.” Habis ajaran yang diberikan oleh Sang Pendeta, sangat sayang Sang Pendeta terhadap putra Sang Pendeta. Terang benderang rasa pikiran putra Sang Pendeta begitu diterangi pleh ucapan Sang Pendeta budiman. Setelah itu bubar upacara Sang Raja. Ia yang dipuja oleh orang-orang di seluruh pertapaan. Mereka diberi makanan. Tidak ada kekurangannya, berbagai isi lautan dan gunung ada di sana. Sang Raja bersama istri menghadap beliau, tidak disebutkan macam perintah yang berupa larangan, dan temannya menjadi pandu. Semua
34b. tumut sama angayap ana ngka. Suka gumuywa-guywan, kata-kinatakěn denira. Wus andalu dumunung sirêng yasa danta, ungwanirâmregil Sang Mahamuni. Ěñjing amwita sirêng sunwanira. Mwandika pwa sira Sang Mahawaksa, eng Sang Prabu, “Karsâmwitramantânaku, aki prabu, nghulun umantuk eng asrama”. Mwatur pwa Sang Agani, “Singgih pukulun lěbu talampakanira atoliheng ng asrama, mangkyâtmaja Sang Mahamuni, lagyângatura ri jang Sang Jatiwara”. Mwajarta muwah Sang Nata, n umutusêng Apatih, mwang Ken Kanuruhan, umiringêng Sang Mahasanta mul mareng asramanira. Samy adandan syandana liman aswa. Inaturan ta Sang Yogîswara de Sang Prabu, yatra limang kěti, tayan sekět pangaděg, hema lyan (n)awaratna sarwa makweh, mwang kawula juru sawah satus, pamahat satus, kěbo lyan sapi pagawe ma-
34b. turut bersama menghadap di sana. Senang tertawa-tawa, mereka bercerita panjang lebar. Setelah malam mereka menginap di balai-balai, di tempat bermalam Sang Pendeta. Keesokan hari beliau minta pamit kepada putranya. Berkatalah beliau Sang Pendeta kepada Sang Raja, “Ayah ingin pamit anakku, Sang Raja. Saya akan pulang ke asrama.” Berkatalah Sang Raja, ”Tuanku yang mulia, orang tua raja pulang ke asrama, sekarang putra Sang Pendeta akan memberi upah kepada Sang Pendeta.” Sang Raja berkata meneruskan, hendak mengutus Apatih dan Ken Kanuruhan, agar mengiringi Sang Pendeta yang akan pulang ke asramanya. Semuanya menyiapkan kereta gajah dan kuda diberikanlah kepada sang Pendeta oleh Sang Raja, dan uang 50.000, 50 perangkat pakaian, emas dan permata serba banyak, juga pengikut pekerja sawah seratus orang, pemahat seratus orang, kerbau dan sapi, pekerja
35a. kweh, kahatureng Sang Jiwatma, Mangling pwa Sang Mahamuni, “Atarima nghulun ry atur-aturta Sang Prabu. Ana pawěkas ing nghulun muwah e ri kita. Away tan wilaseng kasyâsih, makadi srupa-rupa ning Pandita nistâdi away kita tan mule”. Atur sambah ta Sang Natêng Mahamuni, těhěr umusapi jang lěbu kang ana ng talampakanira Sang Yogi Baradah, ěnahakěnirêng wunwunan de Sang Nata, kalih pramîswaranira. Mangling pwa sira muwah Sang Jatiwara, “Lah kantuna anakinghulun sama rahajang kita, aywa tan mêngět sapawarah inghulun. Rahinêng kulěm atyatêni”. Saksana sah laku Sang Yogîswara, muggweng sakata sira, iniring dening Rakryan Apatih, mwang Kanuruhan, Tuměnggung. Tan kataknêng awan sira. Mwenggal ta laku Sang Rěsi. Tan lingěn ikang tanayan tani sakambah de nira, sami kagawokan ing Sang Munîndra, I reha ng sakti tan p-

35a. banyak, akan diserahkan kepada Sang Pendeta. Sang Pendeta berkata, “Saya terima pemberian Anda, Sang Raja. Ada lagi pesan saya kepada Anda, janganlah tidak belas kasihan kepada yang kasihan, terutama kepada segenap Pendeta yang hina, janganlah Anda tidak memuliakan.” Sang Raja menghormat kepada Sang Pendeta, lalu mengusap debu kaki Sang Pendeta Baradah, diletakkan di ubun-ubun Sang Raja, berdua dengan permaisurinya. Sang Pendeta berkata lagi, :Ya, tinggallah putraku semoga Anda selamat, janganlah tidak ingat akan semua nasihat saya. Siang dan malam hendaklah diperhatikan.” Sang Pendeta segera pergi. Dia mengendarai kereta diiringi oleh Rakryan Apatih, Kanuruhan, dan Tumenggung. Tidak diceritakan beliau di jalan, cepatlah perjalanan Sang Pendeta. Tidak diceritakan petani-petani yang dilewatinya, semua heran terhadap Sang Pendeta, karena beliau sangat sakti, tidak ada
35b. pama. Sigra datang pwa sira ng asrama eng Sěmasana ngka. Tan dwâmwit mangastuti ng jang nira Ken Apatih, mwang Kanuruhan Tuměnggung. Samâtolih sirêng kadatwan. Tan warnanan Ken Apatih mwang Ken Kanuruhan Tuměnggung, sampun kêsah pwa ya sakêng asrama. Sang Yogîswara ta sira lingěn, sinungsung ta sira dening putrinira, mangaran Wedawati. Pinapag ta sirêng gwapura, parêng sukâjñana sira Sang Yogîswara mwang wěkanira. Saksanômantukeng dalěm ing asrama, parêng sira. Tan lingěn pwa Sang Jiwatma, uwus ana nga asramanira. Wacananan solahira Sri Narêndra, anan ng nagaranira. Suka Wirya krěta manahira, inak pwa kang rat kabeh ri pangaděganira. Wit eweh tan ana. Kunang nghawan. Ika nggwanikâhrit, pambwegalan, pangěntalan. Ingěnahan pwa ya wwang dinadyakěn desa, hěnu ikang katěgalan, sawat alasnya lor kidul, mwang wetan kilyan, kangkěran

35b. bandingannya. Beliau segera datang di asrama Semasana. Ken Apatih segera pamit menghormat kepada beliau, juga Kanuruhan dan Tumenggung. Mereka (bersama) kembali ke kerajaan. Tidak diceritakan Ken Apatih, Ken Kanuruhan dan Tumenggung. Mereka telah pergi dari asrama. Diceritakan Sang Pendeta, beliau disongsong oleh putrinya, bernama Wedawati. Beliau dijemput di pintu gerbang, sama senang perasaan Sang Pendeta dan putrinya. Segera bersama masuk ke dalam asrama. Tidak diceritakan Sang Pendeta, telah ada di asramanya. Diceritakan tingkah laku beliau Sri Raja, ketika ada di kerajaannya. Senang, sejahtera dan bahagia hatinya. Enaklah seluruh dunia ketika masa pemerintahannya, karena kesusahan tidak ada. Adapun jalan dibuka di tempat yang tertutup sulit didatangi, di tempat penyamun, dan di tempat perampokan. (Di situ) ditempatkan orang-orang dan dijadikan desa. Jalan-jalan menuju tegalan, hutannya memanjang kejauhan dari utara ke selatan, barat dan timur, menyebabkan orang-orang
36a. nikang wwang lumiwat awan. Ya tika kinwanira mananemi groda, mwang wudy, ambulu, jinajar-jajarnira, dady ahĕb ikang wwang lumiwat awan. Tan lingěn pwa wwang Nusantarâtah, samy ahiděp mangawulêng Sang Naranata. Sabrang, Malayu, Palembang, Jambi, Malaka, Singapura, Petani, Pahang, Siyam, Cěmpa, Cina, Koci, Kěling, Tatar, Pego, eng Kědah, Kutawaringin, Kate, Bangka, Sunda, Madura, Kangayan, Makasar, Seran, Goran, Pandan, Peleke, Moloko, Bolo, dompom BIma, Timur, Sasak, Sambawa. Samangka kweh ikang Nusantara, kang asrah upěti marěkêng Sang Prabu. Sira Sang apuspata Jatiningrat, maharaja Erlanggyâbiseka. Ikang para brahmana, buhjangga, siro para rěsi, samy anglinggihi sasananira sowing-sowang, ana ng nagara mwang ring asramanira. Inak pwa kabeh

36a. melewati jalan. Di tempat itu disuruhnya menanami beringin dan pohon bodhi, ambulu (Ficus infectoria), dijajar-jajarkannya, sehingga teduhlah tempat-tempat orang lewat. Tidak diceritakan orang-orang Nusantara, semua percaya mengabdi kepada Sang Raja. (Daerah) seberang, Malayu, Palembang, Jambi, Malaka, Singapura, Patani (daerah di Semenanjung Malaka), Pahang (daerah di Semenanjung Malaka), Siyam, Cempa (daerah di Kamboja), Cina, Koci (daerah di Vietnam), Keling (daerah di Selat Malaka), Tatar (bangsa Tatar di Cina), Pego (daerah di Birma), sampah Kedah (daerah di Semenanjung Melayu), Kutawaringin (di Kalimantan), Kate (Kutai), Bangka, Sunda, Madura, dan Kangayan (pulau Kangayan). Makasar (daerah di Sulawesi), Seram (di Maluku), Goran (di Maluku), Pandan, Peleke, Moloko (Maluku), Bolo (Pulau Buru atau kerajaan Telo di Sulawesi), Dompo (Dompu), Bima (di Sumbawa), Timur (Timor), Sasak (Lombok), dam Sambawa (Sumbawa). Sekian jumlah Nusantara itu yang menyerahkan upeti kepada Sang Raja. Beliau yang bernama Jatiningrat dan Maharaja Erlangga nama nobatnya. Adapun para Brahmana, Buhjangga, beliau para Rsi, semua menduduki tempatnya masing-masing, ada di kerajaan dan ada di asramanya. Senanglah semuanya
36b. těkan ing tanayan tani. Landuh ikang udan, dadi ikang tahun, amurah tang sarwa tinadah. Ikang wadwanira samy atata, anut ing tingkah ikang dangu. Ana ta putranira kalih siki, samânwam apěkik ing rupa. Sira ta jagâděgakna prabu, anghing lagi kepwan naya Sang Prabu prěnahirângaděg. Mahyun aděgakna ng Nusantara sasiki, sasiki malěr mangaděgêng Jawadipa. Lagya sandeyâjñna Sang Nata. Apa karanika mangka? I rehnika putrânwam tan wruheng reh. Manawi kirang dana awasana tan pawadwa ika ring wěkasan, marma ning tan sinung mangaděga sirâdoh. Anghing kapti ni Sang Naranat, juměněngêng Bantěn sasiki, mwang ing Jawa sasiki. Apan Balîka maparěk, sama lawan maksiheng Jawadipa. Dady amijil ta Sang Prabu tinangkil dening wadwâtah atěngêng, tan dwa mwandika ta Sang Bupati, akraming mantrinira kabeh, Ing ken apatih, (tuměnggung,rangga,)

36b. sampai para petani. Tidak henti-hentinya turun hujan, berhasil panennya, murahlah segala yang dimakan. Rakyatnya semua tertib mengikuti tata cara lama. Adapun putra beliau dua orang, sama muda dan tampan rupanya. Beliaulah yang akan diangkat menjadi raja, tetapai Sang Raja sedang bingung mengenai tempat pengangkatannya. Seorang (ingin) akan diangkat (raja) di Nusantara seorang, yan gsatu lagi diangkat raja di Pulau Jawa. Sang Raja sedang khawatir pikirannya. Apa sebabnya begitu? Sebab putranya itu masih muda tidak tahu memerintah negara. Jika kurang dana, akhirnya tidak memiliki rakyat di kemudian hari. Itulah sebabnya tidak diberikan akan memerintah jauh. Namun, maksud Sang Rja, hendak mengangkat raja di Bali seorang dan di Jawa seorang, sebab di Bali dekat sama seperti masih di Pulau Jawa. Lalu Sang Raja keluar dihadap oleh rakyat banyak diam membungkam. Sang Raja segera berkata, memberitahukan hal (kepada) para mentrinya semua. Di sana Patih,
37a. Kanuruhan, mwang ring mantryanirâtah. Makadi ng para brahmana buhjangga rěsi. Mwajar ta Sri Narêswara, “Kaptya ninghulun apatih ana kita, mantryaninghulun kabeh, mwang kanuruhan samadaya. Ana sira (brahma)na buhjangga rěsi. Nghulun jagâděgakna ratu putraninghulun, ing Bali sasiki, mwang I Jawa sasiki. Angapa denta rumasa? Nghulun mwalih lagyakěn amarěk marahêng Buhcitra Sěmasa(na tuma)riêng lěbu talampakanira Sang Yogîswara, sudârsa ning (ng)hulun”. Umwatur ta Ken Apatih, mwang para mantryanirâtah, makadi Sang Mahadwija, samy aninggihakěn tumurut, yan matur-atur maring eng (sang yogîswara)ra. Mwandika pwa Sang Prabu muwah, motuseng Kanuruhan umarěkeng asrama. Amwit anganjalya Ken Kanuruhan ri jang Sang Naranata. Sakasana lumampah ta sira Ken Kanuruhan, munggweng sya(nda-

37a. Kanuruhan dan para menterinya, termasuk pula para Brahmana, Buhjangga, dan Rsi. Sang Raja berkata, “Keinginan saya, Patih, sekalian para Menteri saya (semua), serta Kanuruhan semua. Ada beliau Brahmana, Buhjangga dan Rsi. Saya akan mengangkat raja putra saya, di Bali seorang dan di Jawa seorang. Bagaimanakah menurut perasaan kalian? Saya juga akan menyuruh datang menuju Semasana di Buh Citra, minta pertimbangan Tuan Hamba Sang Pendeta, nasihat suci untuk saya.” Ken Apatih dan para Menteri berkata, terutama Sang Mahawidja, semua setuju dan menurut, jika memberitahukan kepada Sang Pendeta. Sang Raja berkata lagi, akan mengutus Kanuruhan pergi ke asrama. Ken Kanuruhan minta diri dan menyembah di hadapan Sang Raja. Segera berjalan, Ken Kanuruhan naik di kereta.
37b. na. Lěpas ta) lampahnikeng Kanuruhan, dinulur dening naranyâtah. Sigra datang pwa yeng asrama. Tumurun ta Ken Kanuruhan sakeng sakata. Umañjing ta sireng gwapura, panggih ta Sang Mahasanta sědang sinewa de(ning sisya) nirâtah. Sarama siranapeng Kanuruhan, “Om-om bahagya kita laki Ken Kanuruhan. Apeki karyantênghulun mareng asrama?” Umwatur ta Ken Kanuruhan, “Pun Kanuruhan ingu(tus de ranak) lěbu talampakanira pukulun, kinen tumariheng Sang Yogîswara, dening putranirânak, lěbu talampakanira kalih siki, mahyun aděgakna ike natêng Bantěn sasiki, ratw ing (Jawa sa)siki. Mahangkana patary ry anak, lěn sasiki, ratw ing (Jawa sa)siki. Mahangkana patary ry anak, lěn sasiki, ratw ing (Jawa sa)siki. Mahangkana patary ry anak, lěbu talampakanira ri jang Sang Munîndra. Sandikanira Sang Pascita rěke tinut de ranak Sang Dyaya”. Mangling ta Sang Wicaksana, “Kalinganika mangka karsa

37b. Lepaslah perjalanan Kanuruhan, diikuti oleh pengiringnya. Dia segera datang di asrama. Turunlah Ken Kanuruhan dari kereta, masuk ke dalam gapura, bertemu dengan Sang Pendeta yang sedang dihadap oleh muridnya semua. Dia menyapa Ken Kanuruhan, “Om-om, Ken Kanuruhan, bahagia kamu. Apakah tujuan menghadapku datang ke asrama?” Ken Kanuruhan berkata, “Ken Kanuruhan diutus oleh putra Tuan Hamba, disuruh agar menanyakan kepada Sang Pendeta, oleh karena putra anak Tuanku, Tuan Hamba yang dua orang itu, akan diangkat raja di Bali seorang, raja di Jawa seorang. Demikian pertanyaan anak Tuan Hamba ke hadapan Sang Pendeta. Nasihat Sang Pendeta akan dituruti oleh anak Sang Pendetea.” Berkatalah Sang Bijaksana, “Jika benar demikian keinginan
38a Sang Prabu, tan kawasa ika yang mangkana, apan ikang Bali, tuhu tan ana ratunyângaděg mangkěg mangkê. Anghing ta ana sira Sang Yogîswara, umunggw ingkanang asrameng Silayukti desa, kaprěnah tuwa de ninghulun. Antyanta dening kasakti sira, mahabara sira tan popama. Ika ta Manawa sira tan suka, apan tan sipi-sipi kasaktyanira. Sira Sang Mahamuni Kuturan puspatanira. Mghulun maraheng Bantěn dihin, umarěkeng Sang Mahamuni eng Sukti, aněda anugrahanira Sang Munîndra. Kita pwa Ken Kanuruhan pamulih juga marîndra. Kita pwa Ken Kanuruhan pamulih juga marêng nagara, aturakna ng Sang Prabu sapakata ninghulune ri kita. Yan datang nghulun sakêng Bantěn, annuli mami marêng nagara, amarěkeng anakinghulun, umuhutakna ng solih inghulun, datan sakêng Bantěn”. Amwit angañjalya pwa Ken Kanuruhan ri jang Sang Yogîswara, mwantuk ta sirêng nagara. Kêsah ta sira sakêng asra-

38a. Sang Raja, tidak dapatlah jika demikian, sebab di Bali itu, sungguh tidak ada raja memerintah sekarang, tetapi ada beliau Sang Pendeta, tinggal di sana di asrama Desa Silayukti. (Dia) sesungguhnya lebih tua dari saya. Beliau sangat sakti, luar biasa tidak ada bandingannya. Itulah yang barangkali beliau tidak suka, sebab tidak terhingga saktinya. Sang Pendeta Kuturan namanya. Saya akan datang ke Bali terlebih dahulu, akan mendatangi Sang Pendeta di Sukti, meminta anugrah Sang Pendeta. Kamu Ken Kanuruhan pulanglah ke kerajaan, beritahukanlah kepada Sang Raja semua perkataan saya denganmu. Apabila saya datang dari Bali, saya akan menuju ke kerajaan untuk menghadap putraku, akan memberitahukan hasil perjalanan saya datang dari Bali.” Ken Kanuruhan minta pamit menyembah di kaki Sang Pendeta. Pulanglah dia ke kerajaan. Berangkatlah ia dari
38b. ma. Tan katakna nghawan, sigra datang pwa yeng nagara, maturing Sang Bupati, sapawěkasira Sang Yogîswara. Tan lingîswara. Tan lingěn ta Ken Kanuruhan, uwus umatureng Sang Naranata. Wacana Sang Mahamuni Baradah, mawěkas-wěkas ta sirêng put(r)inira, manama Wedawati, “E putrininghulun Wedawati,away ta kitâge lěpas duhun, herě(n) mami datang sakêng Bantěn, kalawan durung uwus lagi karyaninghulun, hělěm kita parêng kalawan nghulun”. Amisinggih pwa ya Sang Putri, ry andika Sang Yogîswara.  Tan dwa mahas ta Sang Mahasanta Baradah mara eng Bantěn wiprayanira, datang eng asrama ng Sukti. Kunang desa kang kahawan de nira saking asraměn wiprayanira, datang eng asrama ng Sukti. Kunang desa kang kahawan de nira saking asramêng Sěmasana ng Lěmah Tulis, ri ngkana ng Watulambi, ring Sangkan, Banasara, ring Japana, Pandawan, Bubur Mirah, kapering desêng Campaluk, Kandikawari, ring Kuti, Koti. Irika ta sirâmrěgil sakulěm. Eñjing lumampah pwa sira,

38b. asrama. Tidak diceritakan di jalan. Ia segera datang di kerajaan, hendak memberitahukan kepada Sang Raja semua pesan Sang Pendeta. Tidak diceritakan Sang Kanuruhan, telah melaporkan kepada Sang Raja. Berkatalah Sang Pendeta Baradah memberikan perintah kepada putrinya bernama Wedawati, “E, putriku Wedawati, janganlah kamu tergesa-gesa moksa dahulu sampai saya datang dari Bali, lagi pula pekerjaan saya belum selesa, kelak engkau bersama saya.” Putrinya menyetujui (akan) ucapan Sang Pendeta. Lalu Sang Pendeta Baradah berangkat menuju Bali, tujuannya datang di Asrama Sukti. Adapun desa-desa yang dilewati dari asrama di Semasana Lemah Tulis, yaitu di Watulambi, di Sangkan, Banasara, di Japana, Pandawan, Bubur Mirah, melewati Desa Campaluk, Kandikawari, di Kuti dan Koti. DI sana beliau bermalam semalam. Esok hari beliau berjalan lagi
39a. kadungkap tang Kapulungan, ring Makara Mungkur, Bayalangu, Ujungalang, Dawěwihan, Pabayěman, ring Tirah, ring Wunut, Talěpa, Weng Putih, mwang ing Genggong, Gahan, Pajarakan, Lesan, Sěkarawi, ring Gadi. Minggar mangalwar Sang Mahamuni laku kalintang desa ng Momorong, Ujung Widara, ring Waru-waru, Dalěman. Lěmah Mirah, Tarapas, Banyulangu, Gunung Patawuran, Sang (H)yang Dwaralagudi, Pabukuran, Alang-alang dawa, Patukangan, Turayan, Karasikan, Balawan, Hijin, Belaran, Andilan. Tan lingěn desa kang kahawan de nira. Sigra datang ta sirêng Sagara Rupěk. Sang Jatiwara Baradah mangantyakěn (w)wang manambangi pwa sira, dumadak asěpi wwang manambangi, tan ana kadirya de Sang Mahamuni. Dady ana ta rwan ikang kalañcang, ngkanang kikisik ya tika (ka)mbang-kambangakna ng samudra, titihana de Sang Mahamuni Baradah.

39a. sampai Kapulungan, di Makara Mungkur, Bayalangu, Ujungalang, Dawewihan, Pabayeman, di Tirah, di Wunut, Talepa, We Putih (Pasir Putih), dan di Genggong. Gahan, Pajarakan, Lesan, Sekarawi, dan di Gadi. Berbelok ke arah utara pergi Sang Pendeta melewati Desa Momorong, Ujung Widara, di Waru-Waru, Daleman, Lemah Mirah, Tarapas, Banyulangu, Gunung Patawuran, Sang Hyang Dwaralagudi, Pabukuran, Alang-Alang Dawa, Patukangan, Turayan, Karasikan, Balawan, Hijin, Belaran, dan Andilan. Tidak dikatakan desa-desa yang dilewatinya. Beliau segera datang di Sagara Rupek (Selat Bali). Sang Pendeta Baradah menantikan orang yang menyeberangkan. Orang-orang yang menyeberangkan mendadak sepi, tidak ada yang tampak oleh Sang Pendeta. Ada daun kalancang (Artocarpus incisa) di pantai. Daun itu diapungkannya di samudra, dipakai alat menyeberang oleh Pendeta Baradah.
39b. Těkângaděg ta sirêng rwan ing kalañcang, lumampah ta sireng sagara rwan ikang kalañcang. Mangetan laku Sang Yogîswara, anujw ing aran ikang Kapurañcak. Ingkana ta Sang Yogîswara sira tumurun, sakêng rwan ikang kalancang. Těhěr sangidakna rwan ikang kalañcang dya Sang Mahamuni. Lumampah ta sira mareng srameng Silayukti. Tan lingěn pwa sirêng hěnu. Sigra datang ta sirêng Yuktidesa. Alinggih ta sirêngkanang yasa patamwan, suwya tan ana sumurŏpena ring sira. Apa ta kanananika mangka, i rehira Mpu Yogîswara Kutura(n) sěděng sira nama yoga. Masowe tan umijil pwa sira, sakêng dalěm asrama, jěněk umulahakěn yoganira. Saranta abilala Sang Mahasanta Baradah, sira mangantyakěn ingkanang patamwan. Ya têka mangěn-angěn twaya sira, wangen gulu Sang Maha Kuturan ikang wwe, langge juga kumukuh, tan mobah sira mangulahakěn yoga

39b. Akhirnya, dia berdiri di atas daun kalancang, daun kalancang berlajar di samudra. Sang Pendeta pergi ke arah timur menuju ke tempat yang bernama Kapurancak. Di sanalah beliau turun dari daun kalancang. Lalu daun kalancang itu disembunyikan oleh Sana Pendeta. Beliau berjalan ke asrama Silayukti. Tidak diceritakan beliau tiba di jalan, segera berjalan ke asrama Silayukti. Tidak diceritakan beliau tiba di desa Yukti. Di sana beliau duduk di ruangan tamu, lama tidak ada yang menyambutnya. Apa sebabnya demikian? Karena Mpu Yogiswara Kuturan sedang menjalankan yoga. Beliau lama tidak muncul dari dalam asrama, sangat tekun menjalankan yoganya. Sang Pendeta Baradah menunggu tidak sabar, beliau menanti di tempat tamu. Oleh karena itu beliau menciptakan air sampai batas leher Mpu Kuturan air itu. Beliau tetap saja kokoh, tanpa terganggu beliau mennjalankan yoga,
40a. tatan wikara. Ingangěn-angěn wah ta sěmut gatěl, kumambang ana ng twaya angrěbut angěběki kanta, Sang Jatiwara Mpu ng Kuturan, maksih juga de niraywaga patiti granasika, tumunggal ikang jnana wisesa. Dwadi suwyanika ilang asat ikang twaya, muwah ilang ikang sěmut gatěl, kadi ngusap parěng lawan ilang ing twayadi. Uwus wruh ta sira yan adatangan sira sang apalinggih ngkanang Suty asrama, palibayanira sakêng Buhcitra, anghing ta sira lagy api tan wruh. Awasana masowe umedal pwa sira mareng patamwan, Sang Yogîswara Mpu ng Kutursan, tumurwan alus ta siro Mpu Baradah sakeng salîswara Mpu ng Kutursan, tumurwan alus ta siro Mpu Baradah sakeng sal, binagyakěn ta sira de rakanira, “Om-om bahagya laki pantěn baya ninghulun, apweki karyantênghulun dingarya sědatangke? Lah palibya sama linggya ngke. Malama kita tan těmw enghulun kadi unang-unag pwa Si Rakanira”. Těhěr manambah ta Sang Sri Baradah anuly alinggih. Aturirěng Sri mpu ng Kuturan.
40a. tidak berubah. Diciptakan banjir semut gatal, mengambang ada di atas air, berebutan memenuhi leher. Sang Pendeta Mpu Kuturan masih saja melanjutkan yoganya dengan sikap tangan di hidung, menyatukan pikiran utama. Akhirnya, air itu hilang pelan-pelan lalu kering, juga semua gatal itu lenyap, bagaikan disapu bersama dengan hilangnya air besar. Beliau telah tahu apabila kedatangan dia yang tinggal di Suti Asrama, saudaranya dari Buh Citra, tetapi beliau pura-pura tidak tahu saat itu. Akhirnya, setelah lama lalu keluarlah beliau menuju ke tempat tamu Sang Pendeta Kuturan. Mpu Baradah turun dari tempat duduk. Beliau disambut oleh kakaknya, “Om-om bahagia saudaraku. Apakah yang kau kerjaka aneh datang ke mari? Nah, Saudara duduk di sini bersama. Lama kamu tidak bertemu dengan aku bagaikan rasa rindulah kakakmu ini.” Lalu menyembahlah Mpu Baradah, lalu duduk. Ucapnya kepada Sri Mpu Kuturan.
40b. Ling niro Mpu Baradah, “Asuruda sira rantěnira ri pambagenira Sang Yogîswara, muwah sadya pantěnbaya Sang Mahamuni marěkeng Sang Jatiwara, paibayanira mahyun aněda sukanira 2Sang Yogîswara, dening sisya ning pantěnbayanira pukulun. Ratw I Jawa biseka Maharaja Erlanggya, apuspata Jatiningrat. Maputra pwa ya kalih siki, punika ta pukulun, jagêngaděngakěna rikang Bali sasiki, sasiki malěra anang Jawadipa. Enak tumuli Bali mwang Jawa tumunggal. Mahangkana wipraya ning lěbu talampakanira”. Tan dwa mwandika ta Sri Yogîswara Mpu ng Kuturan, “E kalinganyê mangka pwa kahyunta parangke robaya. Tan paweh nghulun yan mangkana. Nghulun tan wruh rika maděgakna ratwa ngke Bali, ya rikâpan ana jagěki makawaniha, kap(rě)nah putu den inghulun, yeka jagâděgakěn mami ratw I Bali”. Angling pwa Sri Yogîswara Mpu Baradah muwah, “Pukulun umatur.
40b. Mpu Baradah berkata, “Diterima oleh Adik Anda penyambutan oleh Sang Pendeta, juga tujuan adik Pendeta datang ke hadapan Pendeta Kuturan. Adikmu bermaksud mendapatkan keikhlasan Sang Pendeta, juga murid adik Sang Pendeta Tuanku. Raja di Jawa nama penobatannya Maharaja Erlangga, bergelar Jatiningrat. Dia berputra dua orang, itulah Tuanku, diharapkan akan diangkat raja di Bali seorang, yang lainnya (lagi) di Pulau Jawa. Senanglah kemudian Bali dan Jawa bersatu. Begitulah tujuan menghadap Tuan Hamba.” Sri Yogiswara Mpu Kuturan lalu berkata, “Hai, ternyata begitulah tujuan kedatangan Anda. Saya tidak setuju jika demikian. Saya tidak tahu beliau akan mengangkat raja di Bali, sebab di sana menyiapkan rencananya. Masih ada hubungan cucu dengan aku, (dia) itulah yang kami angkat menjadi raja di Bali.” Pendeta Baradah berkata lagi, “Tuanku, saya
41a. (j)uge ni mwalih palibayanira ang Jatiwara. Yan singgih dede ri jang lěbu talampakanira, dening ikang Nusantarântah ta pukulun. Ikêng bumy agung-agung, samâheděp umareng Jawadipa, samâsrah upěti kabeh. Awacana pwa siro Mpu Kuturan, “Eniskarana ikang Nusantara katah, asrah upěti eděo mareng Jawa kabeh, yan ingkenêng Bali tatan paweh nghulun. Yan ngka, suka nghulun yan lurugen sabumekna, lah sahantuk-antuk I nghulun kasyeki, yan nghulun uwus paratra samana ta sakahyunira ratu Jawa areha ikeng Bali”. Ye tika sowusira ruměngâtah siro Mpu Baradah, sahandikanira siro Mpu Kuturan, yan tan olih siro papalampah, sukani rakanira. Tan dwa tumurun siro Mpu Baradah ahuli mětu ing jaba ning asrama. Ya tike těhěr mangěnak(e)n lindu pwa sira. Tan sipi-sipi geng ikang lindu datang, wrěksa sěmpal pati parapal,

41a. berkata lagi ke hadapan Sang Pendeta. Apabila sungguh salah di hadapan Tuan Hamba, seluruh Nusantara itu Tuanku, daerah-daerah itu sama-sama menyerahkan upeti semua.” Beliau Mpu Kuturan menjawab, “Tanpa alasan bahwa Nusantara banyak menyerahkan upeti tunduk kepada Jawa semua, jika untuk Bali saya tidak setuju. Jika begitu, saya senang apabila menyerbu seluruh negara, ya sedapat-dapatnya saya menerima. Apabila saya telah mati saat itu jugalah sekehendak Raja Jawa akan memerintah Bali itu.” Setelah Mpu Baradah mendengarkan semua ucapan beliau Mpu Kuturan itu, bahwa perjalanannya tidak berhasil, tidak disukai kakaknya. Segera turun Mpu Baradah lalu keluar di luar asarama. Beliau lalu membuat gempa. Tidak terhitung besar gempa datang, tumbuh-tumbuhan patah saling bersuara retak,
41b. lyan tang rěbah. Wang kang ana ngka tepi nikang wwe, tibêng nadi kalělěp twaya. Patani weswa akweh rěbah. Tan dwa kagyat (t)a wwang sanagarêng Bantěn, makwan pangalasan marahêng Silayukti asrama, tumakwan tingkeng lindu yan alayu kahajarnya. Tan lingěn pwa yeng awan, sigra datang kang utusan ring Silayukti, atur ikeng utusan ring siro Mpu ng Kuturan, ”Pukulun Sang Yogîswara, punapa rěkyâjaripun punang lindu, dingarya datang antyantē sangět gung ikang lindu, ring dangu tan ana yan mangka. Těhěr mwandika Sang Yogîswara Mpu ng Kuturan, “E away kita sandeya, pada apagěha juga kitêng nagara. Ana titi ninghulun sakeng Jawadipa, ambañcana eng mami. Yêka mangěnakěn lindu”. Sawus ika winarah tang utusan de Sang Yogîswara, saksanâmwit angañjalya ikang utusan saking kadatwan ni Bali.
41b. yang lainnya rebah. Orang-orang yang berada di tepi air jatuh di sungai terbenam air. Rumah-rumah banyak yang roboh. Orang-orang di seluruh Kerajaan Bali terkejut, menyuruh pesuruh istana agar pergi ke Asrama Silayukti menanyakan tentang gempa bumi, berlari diberitahu. Tidak diceritakan di jalan, utusan itu segera tiba di Silayukti. Utusan itu memberitahu Mpu Kuturan, “Tuanku Sang Pendeta, Bagaimanakah cerita yang sebenarnya gempa itu, datang tiba-tiba timbul dan sangat besar gempa itu, dari sejak dahulu tidak ada (gempa) demikian?” Lalu Pendeta Kuturan menjawab, “Hai, janganlahanda khawatir, hendaklah semua tabah di kerajaan. Ada tamu saya dari Pulau Jawa, membencanai aku. Dialah yang menyebabkan gempa.” Setelah utusan itu diberitahu oleh Sang Pendeta, utusan dari Kerajaan Bali segera minta pamit dan pergi.
42a. Tan lingěn lakunyêng hawan, sigra datang pwa yeng nagarêng Bantěn, umatur dat<ě>ngeng para mantryagung. Tan wacanaturnya. Lingěn siro Mpu Baradah, anulya kêsah ta sira sakêng asramêng Silayukti desa. Sigra prapta pwa sirêng Kapurañcak. Saksana pinetnira ta rwan ikeng kalañcang, kambang(a)kna ng er, titihana ikang rwan, ya tika kalělěp (p)atra nikang kalěwih. Akarana pwa sira muwah, tumitih ingkanang rwan ikang kalañcang muwah. Kalělěp juga tar wan ikang kalañcang muwah. Sandeya ta sira rikang deyanira, Sang Yogîswara Baradah. Mangling pwa(si)ry angganira, “Boh umapa karana ni nghulun kayweki, kaya tan datang eng Jawadipa muwah rasa ny ajñanamami”. Dwadi umati-atya pwa sirêng dalěm raga. Ya tika maengět pwa sira kady ana umuhuta, “E durung amwit pwangkulun
42a. Tidak diceritakan perjalanan di jalan, segera datang di Kerajaaan Bali memberitahukan kedatangannya kepada para menteri utama. Tidak diceritakanlah perkataannya. Diceritakan Mpu Baradah, lalu beliau pergi dari asrama Desa Silayukti. Beliau segera sampai di Kapurancak. Lalu diambilnyalah daun kalancang, hendak diapungkan di air, daun itu akan ditumpanginya, daun kalewih itu tenggelam. Itulah sebabnya beliau mengulang menumpangi daun kalancang itu lagi, tenggelam lagilah daun kalancang. Beliau khawatir habis akal, Sang Pendeta Baradah. Beliau berkata dalamhati, “Hai, apakah sebanya saya seperti ini, sepertinya tidak datang ke Pulau Jawa lagi rasa pikiran saya.” Beliau menjadi mengingatkan dalam hati. Hal itulah mengingatkannya seperti ada yang memberikan peringatan, “Hai, saya belum pamit
42b. ring nguni, ri jang Sang Yogîswara ng Sukti. Lah lamakani nghulun malwi amwit eng sira”. Lampah ta Sang Yogîswara Baradah malwi amwit, datangeng Sang Yogîswara Mpu ng Kuturan. Sigra prapta pwa sirêng asrama panggih Sri Mahamuni ng Sukti desa. Sumambah tang Sang Sri Baradah amwit, “Pukulun sang apalinggih, amwit pantěbanbaya lěbu talampakanira Sang Jatiwara”. Mangling ta sira Sang Yogîswara Sukti, “Lah pamangkat kitântěninghulun? Robaya lumastari ya”. Saksana kesah pwa siro Mpu Baradah sakêng asrama. Lěpas ta lampahira sigra praptêng Kapurañcak. Tumitih pwa sirêng rwan ikang kalěwih, enak ta de nira n umilag angulwan. Sigra datang pwa sirêng sagara Rupěk, mantas ta sira ngkana, Sang Yogîswara Mpu Baradah. Tan lingěn pwa sirêng (h)ěnu lampah Sang Mahamuni ambramaga.
42b. tadi, di hadapan beliau pendeta di Sukti. Nah, oleh karena itu, saya balik minta pamit beliau.” Sang Pendeta Baradah kembali minta pamit, datang ke tempat Pendeta Kuturan. Beliau segera tiba di asrama berjumpa Sang Pendeta Desa Sukti. Pendeta Baradah menyembah minta pamit, “Tuanku yang tinggal di sini, minta pamit adik Tuan Hamba Sang Pendeta.” Sang Pendeta di Sukti menjawab, “Ya berangkatlah, kau adikku.” Bahaya air pasang menghilang. Mpu Baradah segera pergi dari asrama. Lenyap perginya segera tiba di Kapurancak. Beliau naik di atas daun kalewih dengan enaknya bergerak ke barat. Segera tiba di Sagara Rupek, beliau menyeberang di sana, Sang Pendeta Baradah. Tidak diceritakan perjalanan Sang Pendeta di jalan sangat cepat jalannya.
43a. Sigra datang ta sirêng nagarêng Daha, panggih ta sirâtmajanira Sang Maharaja Erlanggya sědang tinangkil. Atěngěng tingkêng panangkilan. Mantry Agung Patih Amangkubumi mwang Rangga Kanuruhan, makadi Sang Mahadwija Bra(h)mana Bujangga Rěsi, samana sira sama anangkil. Tan dwa datang pwa sira Sang Yogîswara Mpu Baradah mahawan gagana. Kagyat yan mangaděg ta sirêng madya ning pahman. Těhěr piněkul ta haryinira Sang Jiwatma de Maharaja Erlanggya, ingusap talampakan jang Sang Mahamuni, ingěnahakna ng wuwunanira, mwang dinilat de Sang Prabu. Masama ta sang Munîswara, ”Om,aduh patikmami kita laki Sang Prabu, tan pantuk dn mami sakêng Bantěn. Tan suka sira sang asrama ng Silayukti desa, yan putra Sang Prabu madëgeng Bantěn sasiki. Uběndu dahat sira tan pwa weh. Anak pranah putu jagêngaděg-
43a. Beliau segera tiba di Kerajaan Daha, bertemu dengan putranya Sang Maharaja Erlangga yang sedang dihadap. Penuh sesak di tempat persidangan. Menteri utama, Patih Amangkubumi dan Rangga Kanuruhan, termasuk pula Sang Maha Pendeta, Brahmana, Buhjangga dan Resi. Beliau hadir ketika itu. Pendeta Baradah tiba-tiba datang dari angkasa. Mengejutkan, karena beliau tiba-tiba berdiri di tengah-tengah pertemuan. Kemudian dipeluklah kaki beliau Sang Pendeta oleh Maharaja Erlangga. Diusaplah telapak kaki Sang Pendeta, diletakkan pada ubun-ubunnya, dan dijilat oleh Sang Raja. Sang Pendeta berkata, “Om, aduh putraku engkau Sang Raja, tidak berhasil kepergianku ke Bali. Beliau yang berasrama di Desa Silayukti tidak setuju, apabila putra Sang Raja hendak memerintah di Bali seorang. Beliau sangat marah tidak menyetujui. Putra yang dalam hubungan cucunya akan
43b. aken ratu, mangkwêngarsêki yan samanirênghulun. Nghulun meh tan datangeng Jawadwipa ngke, tumitih mami rikeng rwan ing kalañcang kalělěp”. Mangling pwa Sang Prabu těhěr anabaheng jěng Sang Wangsecita, umaturêng katwangira, “Pukulun sampun patikudu lěbu talampakanira yan mangka, apan tan sipi-sipi kasaktyanira, sira Sang Yogîswarêng Bantěn. Yan kudwakna ta pukulun awasana amigrahanângga. Punang eriki Jawa jugêka pinarwa”. Mwajar ta Sang Nibrata, “Om, iya ika wuwusta pranunghulun Sang Pati, arananeng Janggala Kadiri. Away ta masowe, dandani tumuli, mumpung nghulun lagyana ngke. Ng(h)ulun umantukêng dunungan duhun”. Ya tika ingiringakěn ta sira Sang Jiwatma mantukêng dunungan, de Sang Bupalaka, marahêng rangkang danta. Irika ta siro Mpu ingaturan tadah, Sang naranata. Tan kawacana ta Sang Ma(h)amuni Baradah.
43b. dijadikan raja, sekarang pikirkan di sini jika bersamanya. Saya hampir tidak akan kembali ke Pulau Jawa lagi. Daun Kalancang yang saya tumpangi tenggelam.” Sang Raja berkata lalu menghormat kepada Sang Pendeta, memberitahukan kepada Sang Pendete, “Tuanku yang mulia telah bersungguh-sungguh Tuanku, jika demikian, (karena) tidak terhingga saktinya Pendeta dari Bali. Apabila Tuanku akan melaksanakan itu menyebabkan kehancuran badan. Adapun Pulau Jawa di sini saja dibagi dua.” Sang Pendeta berkata, “Ya, begitulah kata Anda. Saya senang Sang Raja, agar (putra Sang Raja) memerintah di Janggala Kadiri. Janganlah lama, segera persiapkan, kebetulan saya lagi ada di sini. Saya akan pulang ke penginapan dahulu.” Diikutilah Sang Pendeta pulang ke tempat penginapannya oleh Sang Raja, menuju rumah gading. Di sana dipersembahkan makanan oleh Sang Raja kepada Sang Pendeta. Tidak diceritakan Sang Pendeta Baradah.
44a. Wacikaněn Sang Naradipa, umijil pwa sri muwah, motuseng para Mantry, Apatih, Rangga, Kanuruhan, magawya pusadi kalih siki, kalawan magawya taratag, nggwan ing angastrenana ng putranira. Dirâděgakěn again kalih, makangunîkang papajangan. Antyantê lalěhnika, ikang saka ingulěsan palisir. Tan warnan ikang nawaratna kañcana gurmya suměně kabina-bina, konang-unang warnanya. Tan lingěn ikang uñcal-uñcal, kombala bubuntutan amarapadu, ana pětak mwang nila rarahuwan, aulap-ulap lungsir sweta kumělab sinilir ing maruta lwir kuwung-kuwung, lwir ombak ing banyu. Ikang pusadîngaděgakěn purwa tunggal, sasiki ana ng pa(s)cima. Tan wacana ikang paraguru loka, Sang Bra(h)mana, Buhjangga, Sang Rěsi, samâcumada sirâtah, jugêkângastwakna ng pangastren. Sang putra mwalih sampunira saha busana mijil pwa sira kalih

44a. Diceritakan Sang Raja, beliau keluar lagi, memerintahkan kepada para Menteri, Patih, Rangga, Kanuruhan, akan membuat panggung dua buah dan membuat bangsal, dipakai tempat penghormatan putranya. Kokoh (tempat) akan berdiri raja dua orang. Tempat itu sangat indahnya, setiap tiang ditutup dengan hiasan kain pinggiran. Tidak diceritakan permata emas bersinar terang menakjubkan, warnanya gemerlapan. Tidak disebutkan ular-ular itu, kain bulu (wool) dengan ekornya bersambungan. Ada yang berwarna putih dan ungu sepintas lintas menyilaukan, sutera putih berkibar ditiup angin bagaikan pelangi dan ombak air. Dibangun panggung di timur satu dan di barat satu. Tidak diceritakan para Guru Loka, Sang Brahmana, Buhjangga, Sang Resi, sama-sama siaga di tempat. Beliau yang akan mengucapkan doa-doa di penghormatan. Putra-putra sudah siap berbusana, keluarlah beliau berdua.
44b. Sama umunggah sira ngkanang papajangan, ayunira pinasilih ana ngka, amběněpi sahisi nikang lawan adri. Tan ilang takwanakna, sama winastwakěn ta sira dening sira para guruloka, Brahmana, Buhjangga, Rěsi atah, de nikang samy angaděgakěn ratu kalih. Humwang swara nikeng taběh-taběhan, gong, gěnding, pěreret abarung mwang gěndang, surunya. Tan hopěn ikang sangka gěnta-gěnti parêng humung, tan paparungwan yaya amlingi karna. Ry uwusira sama ingastren, ingastwakěn de Sang Mahasanta. Sami mungguh ta sirêng singasananira sowang-sowang, mantyanta alěpira tiningalan. Ikang munggweng singasana wetan, ingaranan sang prabu Janggala. Ikang munggweng singasana kulwan, ingarana sang prabu Kadiri. Matangnyan n ingaranan rat wing Janggala Kadiri katěkan ing mangke. Ri sampun ing mahangkana, sami magawya

44b. Mereka berdua naik ke panggung yang dihiasi, keindahannya bebagai upacara di sana, hingga nyata seisi laut dan gunung. Tidak ada kekurangannya. Beliau bersama-sama direstui oleh para Guru Loka, Brahmana, Buhjangga, Resi, yang menobatkan raja dua orang. Suara tabuh-tabuhan menggema, gong, gamelan, terompet bersama dengan gendang, dan serunai. Tidak henti-hentinya bunyi terompet , lonceng keras bersama berbunyi, riuh rendah memecahkan telinga. Setelah beliau bersama di tempat penghormatan, direstui doa-doa oleh Sang Pendeta. Beliau duduk di singgasana masing-masing, sangat indah kelihatan. Yang duduk di singgasana timur dinamai Sang Raja Janggala. Yang duduk di singgasana barat dinamai Sang Raja Kadiri. Itulah sebabnya dinamai Janggala dan Kadiri sampai sekarang. Setelah demikian, sama-sama membuat
45a. ya kadaton ta sira, atingkah kalanganira sowang-sowang, uwus patěh pwa ingaranan Janggala Kadiri. Dwadi mahangkana samwênak ta sira sanak, kadi satunggal tan ana asor luhur, de nira samângaděg ratu. Lana pwa dening buktya mwang tanayan tani, mwang naranirâtah. Pinaratri de Sang Maharaja Erlanggya, samênak de nira mrabwani, ya tikang wěkasan umiděpakěn pisuna ning nitinira. Sang natêng Kadiri dady abangun yuda, lurugěn si rakanira Sang natêng Janggala, dera Sang Natêng Kadiri. Tan dwadan pwa sira wajendra, lumurugeng Janggala. Ruměnga ta sira Sang Natêng Janggala, yan sira linurug dya Sang Natêng Kadintěn. Manangkil ta sirêng bra(ra)manira, matur ta sirêng Sang Prabu Tuwa. Něhěr aturira, “Bra Bapa-
45a. keraton, mengatur daerahnya masing-masing, telah pantaslah dinamai Janggala Kadiri. Akhirnya, begitu damai beliau bersaudara, sepertinya menyatu sederajat sejajar, bersama-sama menjadi raja. Lamalah olehnya (raja) menikmati (kesejahteraan) dengan para petani dan masyarakatnya hingga beberapa malam bersama Maharaja Erlangga. Beliau sama-sama senang memerintah sampai di kemudian hari mendapatkan fitnah dalam pemerintahannya. Sang Raja Kadiri membuat rencana perang, kakaknya Raja Janggala hendak diserang oleh Sang Raja Kadiri. Segeralah Sang Raja akan menghancurkan Janggala. Beliau Sang Raja Janggala mendengar bahwa dia diserang oleh Raja Kadiri. Menghadaplah beliau Sang Raja kepada ayahandanya, mmeberitahukan kepada Sang Raja Tua, lalu ucapnya, “Ayahanda Raja,
45b. ji Patik Aji maturêng paduka Batara, Patik Aji linurug, de ranak Patik Aji, eng Kadintěn”. Mwajar ta Sang Prabu Erlanggya, “Ih angapeki kalinganya mangkana. Away ta kitage lumawan. Ng(hu)lun lagy akon mareng Kadiri, pamulih juga kitêng Janggala duhun”. Amwit pwa Sang natêng Janggala mantuk, sigra praptêng Janggala sira sampun. Tan dwa mintar totusanira sang prabu Tuwa marêng Kadintěn, sumayuteng Sang Natêng Kadiri, sumapiheng yudanira. Tan ingiděp (p)wa ya de Sang Natêng Kadintěn, lumurug jugêki ugranira marêng Janggala. Asrang ta swara nikeng taběh-taběhan, pěreret, surun, gěndang, gong gěnding, humung, abarng tan paparungwan, awor lan pangrik ing aswa, liman, mwang krěbět ning tung-
45b. putra Tuan memberitahukan kepada Paduka Yang Mulia. Hamba diserbu oleh putra Ayahanda Raja Kadiri.” Raja Erlangga berkata, “Hai, mengapa demikian seperti ucapmu? Janganlah kau tergesa-gesa melawan. Saya akan mengirim utusan ke Kadiri, pulanglah saja kau ke Janggala dulu.” Minta dirilah Sang Raja Janggala pulang, dia telah tiba di Janggala. Utusan Raja Tua segera berangkat ke Kadiri, hendak mencegah Raja Kadiri, supaya menghentikan perangnya. Raja Kadiri tidak memperhatikan. Ia tetap ingin menyerbu dengan kekuatan ke Janggala. Berdengunglah suara tabuh-tabuhan, pěreret, surun, gěnding, gendang, gong bersuara keras, bersama-sama riuh gemuruh, bercampur dengan ringkik kuda, gajah dan kelebat bendera tertiup angin.
46a. gul, lampah ning udana umiku sěsěk s[y]u[h]pěnuh, lwir jalanidy angalih. Sira sang eng Janggala mwalih sampun sira adan rěksa, amapagêng wajendranira sang natêng Kadiri. Sěsěk supěnuh kweh ning wadwanira, umung swara nikeng taběh-taběhan, dening sañjata n umilag kadi Guntur wuhu datang. Ikang cucuk sama sampun apagut, ramyânglongi linwangan. Tan samanêka, wacikaněn sang prabu Erlanggya, ewěh de nira rumasêng twas, I rehira tatan kêděp. Tan dwa umatur ta sirêng Sang Yogîswara, makwan sumapiheng yuda. Saksana lumampah ta sang Mahasanta, jumujugeng natêng Kadintěn sigra datang pwa surêngkana, panggih ta Sang natêng Kadiri sědang alunggw ing patani, tinangkil pw [ni]dening wadwanirâtah. Umulat pwa sira yan Sang Yogîswara datang,
46a. Jalan kuda mengikuti penuh sesak, bagaikan gelombang air menggulung. Orang-orang di Janggala telah siap berjaga-jaga, menyongsong pasukan Sang Raja Kadiri. Penuh sesak banyak prajuritnya, gemuruh suara tabuh-tabuhan, disertai senjata, gegap gempita bagaikan guntur baru datang. Ujung pasukan telah bertemu, ramai tembak-menembak. Hentikan sejenak, diceritakan Raja Erlangga, sulit merasakan dalam hati, sebab nasihatnya tidak diperhatikan. Dia segera memberitahukan kepada Sang Pendeta, menyuruh melerai peperangan. Sang Pendeta segera pergi menuju Raja Kadiri. Dia segera datang ke sana, ditemuilah Raja Kadiri sedang duduk di balai-balai, dihadap oleh rakyatnya semua. Dia melihat Sang Pendeta datang,
46b. tumurun ta Sang natêng Kadiri sakêng salě, těhěr atur sambah eng jang Sang Munîswara, sumapêng sang krěta mambagyakěn. Tan dwa mwandika pwa Sang Nibrata, “Asuruda nghulun ri pambagenta nata putu. Dwaning nghulun para ngke, sumapiheng yudanta. Ng(h)ulun rumiriha amarwa ampiyan iking Jawa dipa ngke. Iděpěn nghulun putu, yan Sang Nata tan pahiděpa sareh ninghulun, dan tibanya kita upata, yan kita arěbuteng sanakta muwah”. Mwajar ta Sang natêng Kadintěn, “Punapa ta pukulun raputu lěbu talampakanira Sang Mahamuni, tan aděpa sy andikanira Sang Mahasatwika?” Mangling pwa Sang Wascita, “Kitêki putu prabu, kamayangan si yan uwus eděp kita sawuwus inghulun. Lah pakari kita ngke putu. Nghulun mangkateng Janggala, sumapiheng yudanira ki putu natêng Janggala.
46b. Raja Kadiri turun dari balai, menghormat di kaki Sang Pendeta, menyapa Sang Pendeta dengan senang. Sang Pendete segera berkata, “Saya minta selamat cucu Sang Raja. Maksud saya datang ke mari melerai perangmu. Saya akan berhati-hati membagi dua wilayah desa di Pulau Jawa ini. Terimalah usul saya cucu, apabila Sang Raja tidak menerima nasihat saya, kau akan mendapatkan kutuk, karena kau berperang dengan saudaramu lagi.” Sang Raja Kadiri berkata, “Mengapakah cucu Tuanku Sang Pendeta, tidak menuruti nasihat Sang Pendeta?” Sang Pendeta berkata, “Kau ini cucuku, syukurlah apabila kau telah menerima nasihatku. Nah, tinggallah kau di sini, cucu. Saya berangkat ke Janggala, hendak melerai perangnya cucu Raja
47a. Nghulun manibakna upata, eng sang nata ng Janggala”. Saksana lumampah kesah ta Sang Mahamuni Baradah, mareng Janggala wiprayanira. Tan dwa nieng hawan laku sang Nibrata, sigra pwa datang sirêng bramilêng Janggala, (panggih ta) sira tinangkil dening wadwaniratah. Umulat pwa sira yan Sang Yogîswara datang, tumurun ta Sang Natêng Janggala sakêng palinggihanira, těhěr angaturakěn sambah pangabakti, ri jang Sang Wascita. Mangling ta Sang (Bu)pati Jang(gala,”Baha)gya Sang Munîswara. Punapa sadya lěbu talampakanira, matangnya datangêng raputunira, samâlinggih ta pukulun Sang Munîndra?” Saksanâlinggih ta sira Sang Yogîswara, kalih yan sira pu(tunira. Mawacana Sang Wicak)s(a)na, “Sadya mami marêng putu ning pukulun Sang Prabu, ng(h)ulun sumapiheng yudanta. Inguni ng(h)ulun sakêng antěntêng Kadintěn, sumapiheng yudanike. Nghulun amurwha upětinta eng Jawadipa ngkene těkaning ta)-
47a. di Janggala. Saya akan memberikan kutukan kepada Raja Janggala.” Sang Pendeta Baradah segera pergi, tujuannya ke Kerajaan Janggala. Lalu Sang Pendeta berjalan. Beliau segera tiba di Kerajaan Janggala. Lalu Sang Pendeta berjalan. Beliau segera tiba di Kerajaan Janggala, dijumpainya beliau (Raja Janggala) dihadap oleh rakyatnya banyak. Beliau (Raja Janggala) melihat bahwa Sang Pendeta datang, beliau turun dari tempat duduknya, lalu menyembah menghormat di kaki Sang Pendeta. Berkatalah Sang Raja Janggala, “Bahagialah Sang Pendeta. Apakah maksud Tuan Hamba, sehingga datang ke tempat cucu, sama-sama duduk Tuan Sang Pendeta ?” Beliau Sang Pendeta segera duduk, berdua bersama cucunya. Berkatalah Sang Bijaksana, “Tujuan saya mendatangi cucuku Sang Raja, saya hendak melerai perangmu. Pertama saya datang pada adikmu di Kadiri, meleraikan perang itu. Terlebih dulu saya akan membagi upetimu di Pulau Jawa termasuk
47b. nayan tani kabeh, lyan kang kahaturêng ramanta anakinghulun. Ng(h)ulun mangkya umaturêng ri kita masanak, nimita ning tan ana rěbatěnira. Iděpěn nghulun putu. Sama kitêki dak tiba(ni supata yan kita bělah) muwa(h) hělěm. Away ta kita aki putu eděpan ing wadul-wadulan pisuna. Away tan pagaman-gamanta wěksa, kita Sang Nata”. Umatur pwa Sang natêng Janggala ri jang Sang Mahamu(ni), “Punapêki pukulun putunira lěbu talampakanira, tan umid(ě)pa ring andikanira Sang Munîswara, apan umuhutakěn ring rahajěng dahat Sang Jiwatma?” Sampunika mahangkana, ya tika samângundurakěn nara (wadwanira) sowang-sowang, Sang natêng Kadiri mwang Sang natêng Janggala. Ya ta dinum ikang tanayan tani kabeh dya Sang Munîswara, mwang desa-desa, sameling ing ampyanira sowing-sowang, mwang sama sinungan Ma-
47b. para petani semua, selain yang diserahkan kepada ayahmu, anakku. Aku sekarang menyatukan hubunganmu bersaudara, tujuannya agar tidak ada yang akan rebutan. Terimalah nasihatku cucu. Engkau sama-sama akan kukutuk, jika pecah perang lagi kelak. Janganlah engkau cucuku menerima fitnah buat-buatan. Janganlah tidak memegang kewajiban utama, kau Sang Raja.” Berkatalah Sang Raja Janggal kepada Sang Pendeta, “Mengapakah cucu ada pendeta yang mulia, tidak akan menerima nasihat Sang Pendeta, sebab Sang Pendeta hendak berusaha mencapai damai?” Sesudah demikian lalu mereka mengundurkan diri bersama prajuritnya masing-masing. Sang Raja Kadiri dan Sang Raja Janggala. Dibagilah penduduk desa semua dan desanya oleh Sang Pendeta. Mereka ingan bagian masing-masing dan sama-sama diberitahu tentang Manusasana‘ajaran tingkah
48a. nusasana, makadi Rajapurana, pinaka pangěnan ikang tanayan tani, nimita ning tancu maroko ikang ampyanya. Sama krěta pwa sira kabeh kadi nara sasiki muwah, natêng Janggala mwang natêng Kadiri, patěh asukan-sukan anang nagaranira. Uwus pwa sira patěh kalih dening panidikaranira Sang Munîndra, ya tika mantuk ta Sang Yogîswara, marêng nagaranira Bagawan Sri Erlanggya. Panggih ta Sang Prabu sědang tinangkil, umulat pwa sang nata yan Sang Yogîswara datang. Tumurun ta sira sakêng salě, mwang lu(ng)sur basahan, těhěr umusapi jang Sang Munîswara lěbu enahakna ng wunwunan. Mawacana ta Sang Munîndra, “Uwus ulun aku sumapiheng yuda ny anakta, mwang adum ampyanika sowang-sowang, pada elinga tanayanta nika tan sělang coroko. Makadîngong tibani upata, yan silih corokana hampiyan. Samamintuhu ta putranta.
48a. laku manusia.’ Terutama Rajapurana, mengenai hubungan rakyat petani, tahu tentang batas-batas wilayah kerajaan. Sama-sama sejahtera semuanya seperti satu orang saja. Raja Janggala dan Raja Kadiri sama bersenang-senang di negaranya. Setelah beliau bersatu keduanya dengan pembagian wilayah dan rakyat oleh Sang Pendeta, kemudian Sang Pendeta pulang ke kerajaan Bagawan Sri Erlangga. Dijumpainyalah Sang Raja sedang dihadap, Sang Raja melihat bahwa Sang Pendeta datang. Beliau turun dari tempat duduknya, lalu mengatur pakaiannya, kemudian mengusap debu kaki Sang Pendeta ditempatkan di ubun-ubun. Sang Pendeta berkat, “Saya telah selesai melerai peperangan Putranda dan membagi wilayah mereka masing-masing. Semoga sama-sama ingin Putranda itu tidak saling berebutan batas wilayah. Saya menjatuhkan kutukan, jika berebutan batas-batas wilayah. Sama-sama menerima Putranda itu.
48b. Kady anaku mangke pwa ni kaptin inghulun, pranaja ning Ken Apatih, Patih eng Janggala. Tosining Ken Kanuruhanira, apatih eng Kadiri. Iku ta den aywânârěbuta, den arata pwa ya denyânggagading, sama dan tibanyôpata. Matangnyan nghulun mawuwus mahangkana, i reha nikang Apatih mwang Ken Kanuruhanira, samahyun asurud ayuwa. Sama mil wing jang anakinghulun sang prabu, tumaki-taki Sang Hyang Darma”. Umwatur pwa sang natêng katwangira, “Om, singgih dahat pukulun sama sang Yogîswara, mangke pwa pukulun Pun Apatih mwang Pun Kanuruhan, mahyun umikuwa lampah sang Satwika, sumurud ayuwa tumaki-teki eng Sang Hyang Darma, amalampah nugraheng nguyah arěngan. Kunang kapti ning lěbu talampakanira manggyaha madya. Ikang sasantěn patang iwu, kang kahatureng jang Sang Mahamuni”. Mangling pwa Sang Nibrata, “E ya dahat
48b. Seperti Putranda sekarang menurut keinginanku, putra Ken Apatih jadilah Apatih Janggala. Keturunan Ken Kanuruhan jadilah apatih di Kadiri. Itulah hendaknya dikerjakan dengan baik jangan ada yang berebutan, hendaklah merata olehnyaanggagading, sama akan dijatuhi kutuk. (Begitulah) saya berkata demikian, sebabnya Apatih dan Ken Kanuruhan, sama-sama ingin menjalani kehidupan suci. Bersama-sama mengikuti jejak Sang Raja, mempelajari sang Hyang Dharma.” Berkatalah Sang Raja kepada Raja Tua, “Om, sungguh mulia Tuanku Sang Pendeta, sekaranglah Tuanku, Pun Apatih dan Pun Kanuruhan hendak mengikuti jalan Sang Pendeta, menjalani kehidupan suci diberi pelajaran Sang Hyang Dharma, melakukan permohonan belajar atau tapa. Adapun maksud Tuanku mendapatkan yang tengah. Jumlahnya upah 4000, yang diserahkan kepada Sang Pendeta.” Berkatalah Sang Pendeta, “Hai, itu sangat
49a. kaptinêki Ken Apatih mwang Ken Kanuruhan, dene mahyun tumuta ri salampah anakinghulun Sang Prabu, ri duka nastapanta. E lah dandani away sowe. Nghulun mahyun umantukeng asrama”. Saksana dinandanan sasari, mwang puspa dupa dipa damar. Sama sangkep tekang saji-saji, sêsi nikang lawanâdri. Tan dwa umuncarakna mantrâksara pwa sira, umwang tikang ginda-gindi sangka. Ya ta siněděpan ta sira Ken Apatih kalawan Ken Kanuruhan. Ry uwusira siněděpan pwa ya kalih, winarah-warah ta sirêng Sang Hyang Darma mwang niti rahayu. Tělas tingkeng pasuk wětu ning sarat, mwang ikang sakatwan. Sows ning karya Ken Apatih mwang Kanuruhan magawyâyu. Mangling ta sang Yogîswara ring Sang Naradipa, “E anaku Sang Bupati, ayunâmwit ramanta umoliheng srama. Warah-warah denta Ken Apatih mwang ken Kanuruhan”. Atur sambahta Sang Natêng katwaganira,
49a. baik keinginan Ken Apatih dan Ken Kanuruhan, oleh karena hendak mengikuti perjalanan anakku Sang Raja dalam duka dan nestapa. Baiklah, siapkan jangan lama-lama. Saya ingin pulang ke asrama.” Lalu disiapkan bunga-bunga, dengan berbagai bunga dupa lampu menyala. Semuanya lengkap sesaji itu, segala isi laut dan gunung. Lalu beliau mengucapkan mantra dan aksara, menggema suara gendang gending sangka. Ken Apatih dan Ken Kanuruhan diberi sěsědep. Setelah beliau setuju keduanya, diajarlah beliau tentang Sang Hyang Dharma dan tuntunan hidup yang utama. Habis seluk beluk rahasia sedunia dan segala yang tampak. Selesai upacara Ken Apatih dan Ken Kanuruhan membuat kebaikan. Sang Yogiswara berkata kepada Sang Raja, “Hai, anakku Sang Raja, ayahmu ingin pulang ke asrama. Ajarilah olehmu Ken Apatih dan Ken Kanuruhan.” Sang Raja menghormat kepada orang yang dihormatinya,
49b. sarwy usap lěbu kang anang talampakan aryi Sang Mahapraj(ñ)a, Enahakna ng wunwunan de Sang Nata Erlanggya. Saksanômilag pwa Sang KSali, kunang Sang Apatih mwang Ken Kanuruhan, mahyun umikuheng jang Sang Biksuka. Tan sinung dya Sang Santatma, samângaturakěn sambah pangabakti ta sira, sarwa musap talampakan ing pada Sang Yati. Kesah ta sira sakeng nagara, enak pwa laku sang satyânglila-lilângga. Tan lingěn pwa sirêng awan, sigra datang ta sirêng asramanira rikanang Buh Citra Sěmasana ngka. Panggih ta putrinira sědang amahjěng gělung lukar. Tan dwa kagyat mwajar ta Sang Wedawati, “E lěbu talampakanira kapweng ni sira datang”. Těhěr tumurun alus mwang lungsur ken Sang Wedawati, atur sambah aměkul jang Sang Watma. Mwandika ta Sang Krěpanu, “Datang nghulun ibu, malama nghulun umahyun mantukeng asrama, durung uwus juge
49b. sambil mengusap debu di kaki Sang Maha Pendeta, ditempatkan di ubun-ubun oleh Sang Raja Erlangga. Segera pergilah Sang Kosali. Adapun Sang Apatih dan Ken Kanuruhan ingin mengikuti Sang Pendeta, tetapi tidak diberikan oleh Sang Pendeta, sama-sama menghaturkan sembah penghormatan, serta mengusap telapak kaki Sang Pendeta. Beliau pergi dari kerajaan, senanglah perjalanan Sang Pendeta menghibur diri. Tidak diceritakan beliau di jalan. Beliau segera datang di asramanya di Buh Citra Semasana. Dijumpai putrinya sedang memperbaiki sanggulnya yang lepas. Terkejut dan berkatalah Sang Wedawati, “Ai, beliau yang Mulia datang.” Lalu turun perlahan dan mengatur kain Sang Wedawati, menghormat dan memeluk kaki Sang Pendeta. Berkatalah Sang Pendeta, “Saya datang anakku, saya telah lama ingin pulang ke asrama, belum selesai juga
50a. ni karya ninghulun. Mangke pwa uwus karya ninghulun, matangnyan mami mantukeng asrama”. Mwajar ta Sang Wedawati muwah, ”Pukulun Sang Jatiwara, ing kapan punika ta pukulun lěbu talampakanira maktaha? Kady agya těměn ranak Sang Jiwatma tumutureng ibuninghulun. Mangling pwa Sang Satwika, “Kalinganyê kitâtmajaninghulun ibu, agya kitâhyun lěpasa. Lah mangkya juga nghulun lagy awěkasêng si Wěksirsa”. Kagyat datang asiděkung mangastuti Si Wěksirsa kalawan Pun Mahisawadana. Něhěr aturnyêng Sang Munîndra, “Lěbu talampakanira pukulunne nggyâyun moktaha, Pun Wěksirsa mwang Mahisawadana mahyun pukulun tumuta lěpas. Mangling ta Sang Jiwatma, “Tan kawasa kita Wěksirsa, Mahisa(wada)na, parěnga lawan nghulun. Manih tri warsa n ekas pwa surupanta, padê kitapanggihenghulun hělěm, pakari juge kita ngke”.
50a. pekerjaan saya. Sekarang telah selesai pekerjaan saya, karena itu saya pulang ke asrama.” Sang Wedawati berkata lagi, “Tuanku Sang Pendeta, kapankan Tuan Yang Mulia moksa? Putri Tuanku ingin segera mengikuti ibuku.” Sang Pendeta berkata, “Apabila demikian keinginan Putriku, kau ingin segera moksa. Ya, baiklah sekarang juga saya beritahukan kepada Si Weksirsa.” Segera datang berlutut menyembah bersama Pun Mahisawadana. Lalu ucapnya kepada Sang Pendeta, “Tuanku Yang Mulia, mempunyai satu keinginan moksa. Si Weksirsa dan Mahisawadana ingin moksa ikut Tuanku.” Sang Pendeta berkata, “Tidak dapat dikabulkan engkau Si Weksirsa dan Mahisawadana (moksa) bersama dengan saya. Tiga tahun lagi engkau akan moksa, dapt bertemu dengan saya, tinggallah engkau di sini.”
50b. Ry uwusira kantěn mangling, saksana moktah Sang Pranopandya, parěng kalih putrinira Sang Wedawati, moksa namu-namu mur ilang pwa sira. Ri sampunira moktah Sang Djaya Baradah, sama mur ta sira, suka tan pabalik duhkě. Tan tumoliheng deha muwah. Sowus tan ana ning ling siro Mpu Baradah, ya têng asraměng Sěmasana, ingaran pwa ing Murare ngaran, katěkan ing mangke. Tan gostiněnyêka. Dwaniněn putrnira, kang kantun anang Lěmah Tulis, siro Mpu Yajñaswara puspata. Sira ta mangalap atah sêsa nikang asramêng Sěmasana ngka, mwang sawayo kabeh, lyan lipyakarâtah, makadi hema mwang nawaratna, pari děmi kalawan nara kabeh, mwang kěbo sapi. Ika ta inalap nira dera Mpu Yajñaswara, winawanirêng Lěmah Tulis. Ikang kinantunakěn, kang jaga sangune Si Wěksirsa mwang Si Mahisawadana, atung-
50b. Setelah beliau selesai berkata, segera moksa Sang Maha Bijaksana berdua bersama putrinya Sang Wedawati, moksa hilang lenyaplah dia. Setelah moksa Sang Pendeta Baradah, beliau bersama-sama lenyap, suka tidak kembali duka, lenyap, tidak akan melihat badannya kembali. Setelah itu tidak ada lagi cerita Sang Pendeta Baradah yang tinggal di asrama Semasana, dinamailah Murare sampai sekarang. (Dia) tidak diceritakan lagi. Ada putranya yang tinggal di Lemah Tulis. Beliau bernama Mpu Yajnaswara. Beliaulan yang mengambil peninggalan di asrama Semasana dan kekayaan yang ada semua, termasuk buku-buku suci, juga emas dan berbagai permata, padi uang serta rakyat semua, dan kerbau sapi. Itulah diambil oleh Mpu Yajnaswara dibawanya ke Lemah Tulis. Yang masih ditinggalkan adalah persediaan makanan Si Weksirsa dan Mahisawadana, yang
51a. gw asramêng Sěmasana ngka. Matangnyan asramêng Uwih Citra pinakapangaskaran, apan tus-tusanira Sang Yogîswara Baradah. Kabuhjanggan Dibyâdi Anget. Tus tumus kang eng Rupit, sisya de Sang Mahamuni Baradah, matangyan ikang ing Rupit, pinakapangaskaran muwah, katěkan ing mangke. //o// Iti katatwanira sira Sri Mpu Baradah, duk anêng Sěmasanêng Lěmah Tulis. Samapta tělas sinurat ring Sěmadri Camara, umahyun angilen angungkuli wwe Arung, ana guwa ngka. Isaka 1462. Masa titi, amacapmika, suklapaksa, kadasi, warasapta, su wepañca, ma, astawara, sri, sadwara, wu, triwara, dwa, nawara, gi, caturwara, la, kulawu ning kawi wuku, pratiti, sadayatana. Samangke kahuwusan ing Sang
51a. menunggu asrama Semasana. Karena itu asrama di Uwih Citra menjadi tempat upacara ritual, sebab keturunan Sang Yogiswara Baradah. Pertapaan suci di Hanget (Kali Anget), turun temurun di Rupit (Selat Bali) murid Sang Pendeta Baradah, karena itu daerah di Rupit menjadi tempat upacara lagi sampai sekarang. Tamatlah cerita Mpu Baradah, ketika tinggal di Semasana Lemah Tulis. Selesai ditulis di Semadri Camara, menghadap ke arah barat di bawahnya Sungai Harung. Ada guanya di sana, pada tahun Saka 1462 (1540 Masehi), tanggal bulanhamacapmika, paroh terang, ke-10. Perhitungan hari, tujuh,Sukra (Jumat), hari lima, Umanis; hari delapan, Sri; hari enam,Wurukung; hari tiga, dwara (Kajeng); hari sembilan, gigis; hari empat, labakulawu ring kawi wuku, pratiti, sadayatana (dua belas). Demikianlah selesainya
51b. Hyang lipyakara sinurat. Santosakna de sang sudy anggangsala ning aksara, durlikita, kirang lĕwih. Apuranĕn pya sarwiprah tingkeng ubraya sastra, dening anwan paksa kumawruh tumĕdunêng tatwa, idĕpĕn anĕlang tan pantuk. //o// Om Sri Saraswati sidi rastu rastu astu //o// Om dirgayusa sang anyurat karuhun sang madrĕbyakĕn pustaka rastu sidi //o//
51b. karya suci ditulis. Agar dipelihara orang-orang yang sudi mempelajari akasara, salah tulis, kurang dan lebih. Agar dimaafkan oleh mereka yang mengetahui tentang aturan sastra, karena masih muda, memaksa mengetahui menyalin (menulis) sastra utama, bermaksud meminjam tidak berhasil. //o// Om, Sri Saraswati semoga berhasil sejahtera. //o// Om, semoga panjang umur bagi Sang Penulis dan yang memiliki sastra utama. Semoga sukses. //o//

Tidak ada komentar:

Posting Komentar